1دانشجوی دکتری، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
گرچه تصوّف در ابتدا طریقه‌ای آداب محور متکی بر تزکیه نفس و تَرک گیتی برای وصول به حق و کمال نفس انسانی بود؛ اما رفته فته در قرن ۵ق/۱۱م در فرگشتی عمومی با آشتی میان شریعت و طریقت پای از خانقاه‌ها به ساختار های علمی و آموزشیِ جهان اسلام نهاد.گرچه تاریخ ورود تصوف به بیت المقدس بدرستی معلوم نیست اما مطابق اسناد تاریخی همواره قدس به دلیل موقعیت جغرافیایی ممتاز و فضای دینی و مذهبی در شمارکانون‌های مورد توجه صوفیه به‌ویژه قرون میانه اسلامی بوده است. حضور صوفیه در قدس به ساخت و رونق مؤسسات آموزشی و بنیادهای موقوفه و خیریه منجرشد. فهرست موسسات آموزشی عام المنفعه صوفیه در عصر ایوبیان و ممالیک مؤید حضور پرتلاش صوفیه در قدس است. حال این پژوهش قصد دارد به این پرسش‌ها پاسخ دهد: چرا در دوره مورد نظر توجه به تأسیس و گسترش مدارس و مؤسسات صوفیه فزونی یافته است؟ و اینکه: علل تداوم حیات مؤسسات صوفیه در بیتالمقدس چه بوده است؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ممالیک به‌منظور خلاصی از بحران مشروعیت و برون‌رفت از نابسامانی‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از جنگ‌های صلیبی در غرب خلافت و هجمه مغولان در شرق به حمایت از صوفیه مبادرت کردند. مهاجرت صوفیان به بیتالمقدس با ساخت و تاسیس و تقویت مدارس علمی و تحریک و جهت‌دهی مردم به عزلت گزینی و انزوا همراه بود. مهمترین نتیجه مهاجرت صوفیان به بیت المقدس در پی حملات مغولان و بروز ناآرامی‌ها در شرق خلافت اسلامی ، رشد تکاپوهای علمی و ازدیاد انگیزه‌‌های خیرخواهانه در ساخت موسسات عام المنفعه و ارائه خدمات اجتماعی توسط سلاطین و اشراف بود. به دلیل ماهیت تاریخی این پژوهش، روش معمول توصیفی - تحلیلی و با استناد به منابع مکتوب آرشیوی و کتابخانه‌ای صورت‌گرفته است.
ابشرلی، محمد (1982). اوقاف و املاک مسلمین فی فلسطین فی الویه غزه، القدس شریف، صفد، نابلس، عجلون، حسب الدفتر رقم 522 من دفاتر التحریر العثمانیه المدونه فی قرن العاشر هجری، استانبول، مرکز ابحاث للتاریخ و الفنون و الثقافه الاسلامیه.
ابن ایاس حنفی، محمد بن احمد (1972). بدایع الزهور فی وقایع الدهور، تحقیق محمد مصطفی، قاهره، داراحیاء کتب العربیه، ج2.
ابن بطوطه، (1376). سفرنامه ابن بطوطه، چاپ ششم، ترجمه دکتر محمدعلی موحد، بی‌جا، سپهر نقش، ج1.
ابن بطوطه، محمد بن عبد الله،( 1417 هـ)،رحلة ابن بطوطة، تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار، ریاض اکادیمیه المملکه المغربیه، ، چاپ: اول، 5جلد
ابن تمیم مقدسی، شهابالدین ابی محمود (1994). مثیرالغرام الی زیارت القدس و الشام، تحقیق احمد خطیمی، بیروت، دار الجلیل.
ابن عربی، محی‌الدین (1989). روح‌القدس، قاهره، دار عالم الفکر.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1978). البدایه و النهایه، بیروت - لبنان، دارالفکر.
ابن نباته، محمد بن محمد بن محمد بن الحسن الجذامی الفارقی مصری (1995). رحله حظیره الانس الی حضره القدس، تحقیق: حمد احمد عبدالله یوسف، القدس، فلسطین، دائره الاوقاف و الشوون و المقدسات الاسلامیه.
ابولاوی، سائد رفیق سعید (2019). التصوف فی القدس فی العصر المملوکی، ماجستیر فی تاریخ اسلامی، اشراف دکتر محمد عثمان خطیب، نابلس - فلسطین.
امام، رشاد (1976). مدینه القدس فی العصرالوسیط (1253-1516م)، تونس، الدار التونسیه للنشر.
حافظ النقر، محمد (2006). تاریخ بیتالمقدس فی العصرمملوکی، عمان، دارالبدایه.
الحجی، حیاه ناصر (1412). صور من الحضاره العربیه الاسلامیه فی سلطنه الممالیک، الکویت، دارالقلم.
دهباشی، مهدی و میرباقری، علی‌اصغر (1394) تاریخ تصوف، تهران، سمت.
الذهبى، شمس الدین محمد بن احمد،( 1993) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى، ط الثانیة.
سبکی، عبدالوهاب (1384). طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره.
سیوطی، عبدالرحمان (1967). حسن المحاضره، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالاحیاء الکتب العربی، عیسی البابی و شرکا، ج2.
شفیعی کدکنی، محمدرضا،(۱۳۸۶)قلندریه در تاریخ، نشر سخن، تهران.
شیخ، بتول، و دیگران (پاییز و زمستان 1400). «نهادهای صوفیه در بیتالمقدس و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آنها» پژوهش‌نامه ادیان، شماره 30، ص 118-102.
صالحیه، محمد (2002). سجل اراضی لواء القدس، حسب الدفتری 342 تاریخه (970 هجری) المحفوظ فی ارشیف رئاسه الوزراء باستانبول، عمان، اردن.
العارف، عارف (2005). المفصل فی تاریخ القدس، بیروت، الموسسه العربیه للدراسات و النشر المرکز الرئیسی.
العسلی، کامل جمیل (1981). معاهد العلم فی بیتالمقدس، عمان، الطابعون جمعیه عمال المطابع التعاونیه.
العسلی، کامل جمیل (1985). وثائق المقدسیه تاریخیه، اردن، الموسسه العربیه للدراسات و للنشر، ج1.
