مقدمه
جهان امروز، به ظاهر دهکده ای جهانی ، بلکه فراتر از آن «خانه ای جهانی»است که ساکنان آن، در پرتو رسانه‌ها سخت در ارتباطند و بسی آسان، با هم گفتگوها دارند. با این حال، محتوایی که جماعت جهان را به هم مرتبط می کند؛ گویی در بسیاری از اوقات راه جدایی و پریشانی را در پیش گرفته است؛ محتوی هایی از قبیل: افترا، تکذیب ، تخریب، سلب اعتماد و... .
امروزه شاید یکی از مهم ترین وظایف انسان این است که در جستجوی عواملی برآید که با آن بتواند هر چه بیشتر خلایق را به سوی یگانگی سوق دهد. عواملی که مبتی بر اندیشه‌های نغز، عمیق، جامع، پخته و دور اندیشانه است.
از جمله جلوه‌های درخشان فرهنگ بشر ادبیات ملت هاست. یکی از مهم ترین اجزای تاریخمند ادبیات کتبی و شفاهی که پیام آسمان یا ره آورد اندیشه بشر است و می‌تواند دست اهالی جهان را به مهر در دست هم بنهد « مَثَل های ملل» است. گفته هایی که خواسته یا ناخواسته، همصدایی ها و هم آرمانی های بشر را سر می دهند.
مثل‌ها آن دسته از سخنان هستند که با گذر از زمان و مکان و احیاناً طی مراحل تکامل، همواره مقتدرانه در صدر اندیشه‌ها مانده اند تا معلم واره‌هایی جاودانه برای رشد فرهنگ ملل باشند.
مثل‌ها قریب به اتفاق زیباهستند؛ زیبا در لفظ و زیبا در معنی. مثل‌ها با بلاغتی طبیعی، مخاطب را مسحور تأثیر خود می کنند و به مدد موسیقی لب نواز و گوش نواز خویش به شایستگی بر جان شنونده می نشینند.
این سخنان برجسته وقدرتمند اغلب از چنان قدرتی برخوردارند که گاهی از گوینده، نویسنده یا سراینده خود به سرعت پیش می‌افتند و آنان را در گذر زمان به دست نسیان می‌سپارند و خود در مسیر زمان مشهور وماندنی می شوند.
مثل ها در بسیاری ازموارد اندیشه‌های پخته وپالوده ی بشرند که تاریخ تفکر، آن‌ها را به عنوان نصایح،راه کارها،ودلهره‌ها پذیرفته است .
مثل ها شاید خوش اقبال ترین جملات هر زبان هستند که پس از گذران آزمون وخطای خویش در دلهای جوامع زبانی نشسته وبرزبان هاشان جاری شده اند.
این جملات ناب به رغم کوتاهی شان عمق نگاه ، جامعیت وجهان بینی اقوام وملل را به نمایش می گذارند. درمثل ها احیانا گمراهی ها ، خرافه‌ها وکژاندیشی ها را نیز می توان مشاهده کرد و از همین روست که برخی از مثل ها از زبان دیگر مثل ها مذمت شده اند.
سرچشمه مثل ها
گاهی سر چشمه ی مثل ها متون مقدس یا سخن پیشوایان ادیان؛ گاهی سروده یا سخن شاعرونویسنده ای است چنان که گاه یادگارطبع گویندگانی است که امثال را به ایام سپرده و خود از یادها رفته اند.
سهم سرایندگان، نویسندگان وگویندگان درآفرینش مثل متفاوت است؛ برخی، از چنان طبعی برخوردارند که در قلمرو مثل سازی، بی چون وچرا ،امپراطور سخن اند؛ چنانکه در جغرافیای زبان وادب فارسی، شیخ اجل سعدی از دیگر ارکان ادب فارسی؛ همچون نظامی، مولوی، حافظ وصایب با فاصله ای خیره کننده، رتبه اول را در آفرینش مثل فارسی، از آن خود نموده است.
واضح است که ره آورد برخی از ادبا نیز در این عرصه ناچیز واندک است و ای بسا ادیبی که حاصل عمرش در این عرصه، خلق تنها چند یا حتی یک مثل باشد.
مثل در نگاه جهان
مثل در چشم اهالی جهان از ارزشی ویژه برخوردار است. با نگاهی گذرا به جملاتی که جهانیان دروصف این «افشره ی فرهنگی» گفته اند؛ می توان به میزان اهمیتی که برای آن قایلند پی برد .
در این کوته سخنان نغز، که خود نیز در شمار امثال اند، مثل مبتنی بر حقیقت، کلید اندیشه، برتر از یک کتاب، نمایانگر فرهنگ ها و... معرفی شده است؛ چنانکه گاهی مثلی به نقد و ملامت گروهی از امثال برخاسته اند که از سر احساسات و کم تعمقی، قضاوتی نابجا و پیامی ناپخته بیان کرده اند.
برای روشن شدن ، شواهدی چند از فرهنگ های گوناگون یاد آوری می کنیم که اغلب به ارجمندی، جایگاه ویژه و کارکرد «مثل» در نزد ملل گواهی می دهد:
-ضرب المثل های خوب آموزنده ترین سخنانند.
(ایرانی)
-ضرب المثل خوب آموزنده تر از یک کتاب خوب است.
(ایرانی)
-ضرب المثل ها نمایانگر فرهنگ و اعتقادات هر ملت اند.
(ایرانی)
-ضرب المثل ها حکمت و فلسفه ی کوچه و بازارند.
(ایرانی)
- ضرب المثل چاشنی کلام است.
(ایرانی)
-ضرب المثل مکمل کلام است.
(ایرانی)
-ضرب المثل آرایشگر سخن است.
(ایرانی)
-ضرب المثل وقتی بر دل می نشیند که حقیقتی را بیان کند.
(ایرانی)
- بزرگ ترین حکمت در ضرب المثل است.
(پاکستانی)
-ضرب المثل ها سکه‌های حکمت بین مردم اند.
(روسیه)
-ضرب المثلی نیست که بر حقیقتی دلالت نکند.
(روسیه)
ضرب المثل های کهنه بسیارند ولی معانی خوبی دارند.
(آلمانی)
-ضرب المثل کلید اندیشه است.
(استونیایی)
-ضرب المثل های کهن فرزند حقیقت اند.
(ویلز)
-ضرب المثل بی معنا کم نیست.
(ایرانی)
-ضرب المثل بد یاوه گویی آدم های عقده ایست.
(ایرانی)
-ضرب المثل ها پیوسته با یکدیگر در حال جنگ و جدلند.
(سوئیسی)
مقایسه ی امثال ملل
مقایسه مثل ها ی ملت ها که گویی اصلی ترین ومانا ترین یادگار اندیشه بشرند می تواند دوستی ها با هم بودن ها، اندیشه ها و درد مندی های مشترک آنان را به نمایش بگذارد تا بدانند و بیندیشند که حتی فاصله های دور جغرافیایی و مسافت های طولانی زمان مانعی در را ه هم سخنی وهم داستانی نوع بشر در مسیر آرمان ها و اهدافش نیست . آری مثل ها که از آغاز تا کنون راه پر پیچ وخم وفراز وفرود تاریخ را در نوردیده اند می توانند همچنان خستگی ناپذیر قدم پیش گذارند و با صدای رسا رسالت تقریب ملل را بر عهده گیرند.
صحبت امثال ایران وچین
بررسی امثال اگر میان فرهنگ هایی باشد که دارای تاریخی کهن و فرهنگی غنی باشند اهمیت آن ویژه تر خواهد بود؛ زیرا این گونه فر هنگ ها حسب قاعده هم از حیث خلق مثل، حاصل خیز تر خواهند بود و هم محصولات آنان ظرافت وپختگی بیشتری خواهد داشت. در این میان دو کشور ایران و چین با پیشینه ای طولانی از چنین شرایطی بر خوردارند. در این نوشته برخی از امثال را که میان فرهنگ ایران وچین مشترک یا به هم نزدیک است بیان می کنیم؛ شاید گامی باشد در مسیر صمیمیت و اتحاد دلهای جهان.
1- ارزش واقعی
نه هرچه به قامت مهتر، به قیمت بهتر.
(ایرانی)
= بزرگی مرد به قامت وثروت او نیست.
(چینی)
2-اشتباه
اشتباه در یک لحظه پشیمانی در یک عمر است.
(ایرانی)
= اشتباه یک لحظه یک عمر اندوه به بار می آورد.
(چینی)
3-برهنه می رویم
آدم برهنه می آید و برهنه هم می رود.
- برهنه آمدیم، برهنه می رویم.
(ایرانی)
= عریان به دنیا می آییم وعریان ازدنیا می رویم.
(چینی )
4- بزرگان
کار بزرگان نبود کار خرد.
(ایرانی)
پرنده ی بزرگ دانه ی کوچک بر نمی چیند.
(چینی)
5- بزِگر
یک بز گر گله را گر میکند.
(ایرانی)
= یک تکه گوشت فاسد همه ی غذا را فاسد میکند.
(چینی)
6-پاکدلی
دل آدم باید پاک یاشد.
-آدم باید چشم ودلش پاک باشد.
(ایرانی)
= دلت را چنان تمیز کن که ظرفت را.
(چینی)
7-پختگی
الف : آن میوه که پخته شد بیفتد ز درخت.
ب : آب راه خودش را باز می کند.
(ایرانی)
=میوه ی رسیده خود به خود می ریزد وآب راه خود را باز می کند.
(چینی)
8-پول عیب پوش
پول یکی از اسم هایش ستار العیوب است.
-بی پولی یک عیب را صدتا می کند، پولداری صد عیب را یک عیب.
- عیب آمد تا گوش زر شد پرده پوش
(ایرانی)
= پول زشتی‌ها را می پوشاند.
(چینی)
9- پول نمی ماند
پول سخت به دست می آید وآسان از دست می رود.
(ایرانی)
-پول مثل فرو رفتن آب در شنزار خرج می شود.
(چینی)
10- پول و ناتوانی
آبرو را نمی شود با پول خرید.
(ایرانی)
= پول نمی تواند چیزهایی را که فروشی نیست،بخرد.
(چینی)
11- تابستان وتلاش
هر کس که به تابستان در سایه بخسبد
خوابش نبرد گرسنه شب های زمستان
- جیک جیک مستونت بود فکر زمستونت نبود.
(ایرانی)
= تابستان که می خندی به فکر اخم زمستان هم باش
(چینی)
12- تنهایی
یک دست صدا ندارد.
- یک دست ندیدم که صدا داشته باشد.
(ایرانی)
= با یک دست نمی توان دست زد.
(چینی)
13- حقیقت
حقیقت تلخ است
(ایرانی)
= حقیقت آزار دهنده است
(چینی)
14-خشم
خشمگنی مانع از حقیقت گویی است
(ایرانی)
= آدم خشمگین نمی تواند حقیقت را بگوید
(چینی)
15- دانا آشنای همه
دانا به هیچ شهر و ولایت غریب نیست.
-صاحب هنر به هیچ مکانی غریب
(ایرانی)
= برای دانشمند، هیچ کشوری بیگانه نیست.
(چینی)
16- دوست (یار)
یک یار یار به از صد برادر ناسازگار.
-یک یارنیک بهتر از برادر نزدیک .
(ایرانی)
= دوستان مهربان از برادران نامهربان بهترند.
(چینی)
17- دوست یابی و دشمن سازی
به صد سال یک دوست آید به دست
به یک روز دشمن توان کرد شصت
-صد دوست به یک روز توان دشمن ساخت
یک دوست به صد سال توان پیدا کرد
(ایرانی)
= مشکل می توان سالی یک دوست پیدا کرد؛ ولی به دقیقه ای می توان دوستی را آزرده خاطر ساخت واز دست داد.
(چینی)
18- دیدن
شنیدن کی بود مانند دیدن.
-شنیده کی بود مانند دیده.
(ایرانی)
= شنیدن گوش مانند دیدن چشم نیست.
.- صد شنیدن به یک دیدن نمی ارزد.
= به چشم بیش از گوش اعتماد کن.
(چینی)
19- دیده ودل
اگر دیده نبیند دل نخواهد
-هر چه از دیده دور از دل دور
-از دل برود هرآنچه از دیده برفت
(ایرانی)
= آنچه چشم نمی بیند دل غصه اش را نمیخورد
(چینی)
20-راحت پس از رنج
درعقب رنج بسی راحت است.
-مرد چون رنج برد گنج برد.
(ایرانی)
= کسی که با زحمت کارمی کند با خوشحالی خواهد خورد.
-وقتی تلخی مصیبت تمام می شود؛ شیرینی خوشبختی فرا می رسد.
(چینی)
21- راز خود نهفتن
اگر چه دوست عزیز است راز خویش ومگوی
که دوست نیز بگوید به دوستان عزیز
(ایرانی)
= اگر می خواهی دشمن اسرار تو را نداند، راز خود را به دوست مگو.
(چینی)
22- رفت و آمد
هررفتی آمدی دارد.
-هر رفتنی آمدنی دارد.
(ایرانی)
-بدون رفتن، برگشتی در کار نخواهد بود.
(چینی)
23-زبان خطرناک
بس سر که بریده ی زبان است
زبان حیوان درنده ایست که اگر مهار نشود صاحبش را می درد
(ایرانی)
= زبان کنام اژدهاست .
= زبان دردنده است اگر رهایش کنی تو را می خورد.
(چینی)
24-زخم زبان
زخم زبان دوا ندارد
-هر زخمی دوا دارد جز زخم زبان
(ایرانی)
= دشنام جراحتی است درمان ناپذیر.
(چینی)
25- زیبایی
دشمن طاووس آمد پر او
- خوشگلی زیاد هم مایه ی درد سر است.
-فقط پرنده ی زیباست که زندانی می شود.
(چینی)
26- سحرخیزی
سحر خیز باش تا کام روا باشی.
-صبح خیزی دلیل فیروزی است.
(ایرانی)
= هر کس زودتر با بانگ خروس از خواب بیدار شود، به بهشت می رود.
(چینی)
27- سخن و زبان
آدمی مخفی است در زیر زبان
(ایرانی)
= من از آنچه از دهانت خارج می شود در باره ی تو قضاوت می کنم
(چینی)
28- شنیدن به از دیدن
آواز دهل شنیدن از دور خوش است.
(ایرانی)
= شنیدن بهشت است ودیدن جهنم.
(چینی)
29- شیطان واقعی
دست شیطان را از پشت می بندد
-کلاه سرشیطان می گذارد
-شیطان را هم درس می دهد
-ای بسا ابلیس آدم روی هست
(ایرانی)
= انسان شیطان واقعی است.
(چینی)
30- صبر
گر صبر کنی ز غوره حلوا سازی.
(ایرانی)
= با بردباری، علف تبدیل به شیر می شود.
(چینی)
31- صبر گره گشا
صبر گشاینده ی هر مشکل است.
-به صبوری گشاده شد بسته
(ایرانی)
-زمان برای هرکسی که می تواند صبر کند هر دری را می گشاید
(چینی)
32- صبر و پیروزی
صبر و ظفر هردو دوستان قدیمند
بر اثر صبر نوبت ظفر آید
-صبوری مایه ی فیروزی آمد
(ایرانی)
= هیچ چیز به اندازه ی صبر پیروزی به دنبال ندارد
(چینی)
33- عمل گرایی
حرف نزن عمل کن
-به عمل کار برآید به سخندانی نیست
-دوصد گفته چون نیم کردار نیست
- با حلوا حلوا گفتن دهان شیرین نمیشود
(ایرانی)
= مرد کردار باش نه مرد گفتار
- این را بدان که به حرف برنج پخته نمی شو
(چینی)
34- عیب خود ندیدن
تاج سر من خاک کف پای کسی است
کو چشم مرا به عیب خود بینا کرد
- آدمی به عیب خود نابینا ست
(ایرانی)
= انسان عیوب خود را فقط از راه چشمان افراد می فهمد.
(چینی)
35- غرور
هر که ابله تر بود به خویشتن نیکو گمان تر باشد.
(ایرانی)
= ابله پس از انجام هر کاربه خود مغرور می شود.
- غرور سرمایه ی ابلهان است.
(چینی)
36- غم در پس شادی
خوشی را بود در قفا ناخوشی
(ایرانی)
= خوشی زیاد، شباهنگ غم فراوان است.
(چینی)
37- غم فردا
غم چند خوری به کار ناآمده پیش؟
-فردا که نیامده است فریاد مکن
-چو فردا شود کار فردا کنیم
(ایرانی)
= غصه ی فردا را امروزمخور.
(چینی)
38- فقر بدتر از مرگ
برای مردم بدبخت مرگ خوشبختی است .
-مرگ بهتر که زندگانی تلخ.
-ای مرگ بیا که زندگی سیرم کرد
(ایرانی)
= مردگان خوش بخت تر از فقرا هستند.
(چینی)
39- کار کشته(کاردان)
کار برای کار کشته آسان است.
(ایرانی)
= کاردان، کار دشوار نمی پندارد.
(چینی)
40- کبوتر با کبوتر
طیبات آید به سوی طیبین
-کبوتر با کبوتر باز با باز
(ایرانی)
.= فضیلت نمی تواند تنها بماند خواه نا خواه همسایگانی پیدا می کند
(چینی)
40- گذشته
گذشته چراغ راه آینده.
(ایرانی)
= گذشته را بدانید تا آینده را بدانید
(چینی)
41- گنج در رنج
نابرده رنج گنج میسر نمی شود
مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
-گنج بی رنج ندیده است کسی.
(ایرانی)
= کسانی که زهر زندگی را نچشیده اند شهد زندگی را نخواهند چشید
(چینی)
42- مرگ همه گیر
مرگ بزرگ و کوچک ندارد
-مرگ شتریست که در خانه ی هرکسی میخوابد
(ایرانی)
= قبر، هم پیر را به خود می گیرد هم جوان را.
(چینی)
43- مشت نمونه ی خروار
مشت نمونه ی خروار است
(ایرانی)
= نصف پرتقال به اندازه ی تمام پرتقال خوشمزه است
(چینی)
44- مشورت
در همه کار مشورت باید
-مشورت رهبر صواب آید
(ایرانی)
= اگر می خواهی کاری را خوب انجام بدهی، با سه نفر مالخورده مشورت کن.
(چینی)
45- نصیحت پذیری
- نصیحت گوش کن جانا که ازجان دوست تر دارند
جوانان سعادت مند پند پیر دانا را
-پیران سخن به تجربه گویند گفتمت
هان ای پسر که پیرشوی پند گوش کن
(ایرانی)
= پیر باید اندرز بدهد وجوان باید اندرز بپذیرد.
(چینی)
46- نظام احسن
اندر این ملک چو طاووس به کار است مگس
(ایرانی)
= تمام کالاها مشتری دارد
(چینی)
47- همدلی وبرادری
دو برادر هم پشت پشت کوه را خم می کنند .
-دودل یک شود بشکند کوه را
پراکندگی آرد انبوه را
(ایرانی)
= اگر برادران با هم کار کنند، از کوه «زر» می سازند.
(چینی)
48- همسایه
پرسش همسایه را از همسایه می کنند.
-بد همسایه را همسایه می داند
(ایرانی)
= اگرمی خواهی بر اسرارمردی آگاه شوی از همسایه اش سوال کن.
(چینی)
49- همه کاره
همه کاره هیچ کاره است.
-مرغ همه گیر هیچ گیر است.
(ایرانی)
= آن که در باره ی همه چیز می اندیشد، در باره ی هیچ چیز تصمیم نمی گیرد.
(چینی)
نتیجه گیری
هر دوگون امثال برفضیلت هایی؛ چون صبوری، سحر خیزی،تمرکز برکار وهدف واحد و عمل گرایی تأکیده کرده اند و در مقابل از اوصافی؛ همچون سخن پردازی صرف،اسیر چشم خود گشتن، وزخم زبان زدن بر حذر داشته اند.
از نگاه هر دو فرهنگ در عالم وجود هیچ چیز بی حکمت نیست وهر پدیده ای به نوبه ی خود نقشی ایفا می کند.
-در امور بسیار مهم همچون مراقبت از زبان وپرهیز از سخن گفتن نابجا همگونی وشباهت سخنان دو فرهنگ بسیار بالاست
- گاهی دریکی از فرهنگ ها گزاره ای به نهادی نسبت داده شده است که حالتی کلی وعام دارد در حالی که درفرهنگ مورد مقایسه همان گزاره به یکی از مصادیق بارز آن کلی نسبت داده شده است.
- گاهی مثل های هر دو فرهنگ دقیقا یک نکته را بیان کرده اند با این تفاوت که یکی با جمله ی مثبت ودیگری همان نکته را با جمله ی منفی بیان کرده است که شاید این نکته از منظر جامعه شناسی جای درنگ وپژوهش داشته باشد.
- گاهی گزاره‌ها در دوسوی مقایسه با هم متفاوت اند؛ اما یکی منجر به دیگری می شود و آن دیگر، نتیجه این به حساب می آید.
- هر دو فرهنگ عمل گرایی را بر تر از سخن پردازی های مدعیانه می دانند که به عمل منتهی نمی شود و ملازم آن نیست.
-گاهی مثل های یک زبان خود حاصل تأثیر پذیری ازفرهنگی ثالث است؛ چنانکه بسیاری از امثال عربی وفارسی از طریق رفت وآمدهای ترجمه ای، فرهنگی و... باهم داد ستد داشته اند
-هر دو فرهنگ به دو طرفه بودن آداب اجتماعی و مسؤولیت پذیری دو جانبه در روابط اجتمایی تأکید دارند.
-هردو فرهنگ بزرگی و عظمت آدمی ر ا ورای ظواهر ومطامعی می دانند که هر انسانی با تمرکز بر آن وعبور از قواعد انسانی می تواند به داشت وانباشت آن بپردازد.
