درآمد
پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران در سال 1357ش، نوری درخشنده در جهان بود که فضای ایران و دل‌های مستضعفان را روشن کرد و موجب رشد و رویش‌های فراوان در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و علمی گردید. اکنون که چهلمین سالگرد این انقلاب شکوهمند را پشت سر می‌گذاریم مناسب است پیروزی‌ها و پیشرفت‌های ایران را در اثر این انقلاب به نظاره بنشینیم.
یکی از ابعادی که انقلاب اسلامی تأثیر شگرفی در آن گذاشته است. صحنه علمی است که پیشرفت‌های زیادی را در حوزه‌های مختلف مثل علوم طبیعی (از جمله سلول‌های بنیادی، هسته‌ای، نانوتکنولوژی و ...) و علوم اسلامی (از جمله شاخه‌های جدید در فقه، تفسیر، فلسفه به ویژه فلسفه‌های مضاف و ...) و نیز در حوزه علوم انسانی به ویژه در زمینه تحول در علوم انسانی به وجود آمده است.
اینک در این نوشتار بر آنیم که پیشرفت‌های علمی در حوزه مباحث میانرشتهای قرآن و علوم را در سه محور پژوهش، آموزش و نظریه‌پردازی بررسی نماییم.
مفهوم‌شناسی
در این نوشتار چند مفهوم اساسی وجود دارد:
1. قرآن: کتاب مقدس مسلمانان است که 6236 آیه و 114 سوره دارد و در اینجا مقصود دانش‌های قرآنی همچون تفسیر و علوم قرآن است.
2. انقلاب اسلامی ایران: مقصود جنبش انقلابی مردم ایران به رهبری امام خمینیe بر ضد رژیم ستمکار پهلوی بود که در 22 بهمن 1357ش (1979م) بعد از سال‌ها مبارزه و ایثار و شهادت به پیروزی رسید و اکنون چهل سال از عمر پربرکت این انقلاب می‌گذرد و در این چهل سال توطئه‌های جهانی مثل جنگ تحمیلی با عراق را طی هشت سال و نیز فتنه منافقان داخلی و تحریم‌های خارجی را که به سردمداری آمریکا صورت گرفته با پیروزی از سرگذرانده است و در همان حال به پیشرفت‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی و علمی درخشانی نایل آمده است.
3. علوم: در اینجا مقصود علوم تجربی اعم از طبیعی (مثل پزشکی، نجوم و ...) و علوم انسانی (مثل تربیت، سیاست، اقتصاد، مدیریت، حقوق و ...) است.
4. میانرشتهای: برای اینکه مقصود از میانرشتهای روشن شود لازم است که اقسام فعالیت‌های میانرشتهای توضیح داده شود. برخی معاصران فعالیت‌های میانرشتهای را به پنج دسته تقسیم کرده‌اند:
الف) موضوع میانرشتهای
ب) همکاری میانرشتهای
ج) روش میانرشتهای
د) پژوهش میانرشتهای
هـ) دانش میانرشتهای کلی‌گرا
یکی از دانشمندان در این باره می‌نویسند: «ارتباط و همکاری هر چه بیشتر دانشمندان، موجب طرح موضوعات و مسائلی میشود که افراد را خواسته و ناخواسته به مطالعه بیشتر در دو رشته وا می‌دارد. یا شاید کارشناسان مختلفی از رشتههای متفاوت را به بررسی یک موضوع بکشاند. پیدایش برخی رشتههای جدید در دنیای علم نتیجه اینگونه مطالعات است. مثلاً روانشناسی اجتماعی، بیوشیمی، بیومکانیک و بیونیک در دهه‌های اخیر هویت مستقل یافته‌اند. به همین ترتیب اسامی رشتههای فراوانی مانند: گیاه پزشکی، اقتصاد سیاسی، الکترو‌شیمی، جامعه‌شناسی زبان، سونوشیمی و اسامی مرکبی از این قبیل پدید آمده‌اند» (متین، تفکر میانرشتهای، 1374: 18).
سپس در ادامه می‌نویسند: «به علاوه جوانب مدیریتی زندگی امروزی نیز نیازمند ارتباط و مشورت افراد حرفه‌ای است، و حوزه‌های مختلف به نحوی کانون همکاری میانرشتهای متخصصان است که تحت عنوان مطالعات جامع شناخته میشود. مثلاً مسائل آموزش و پرورش نیازمند بررسی کارشناختی به دست روان‌شناس، جامعه‌شناس، کارشناس آموزش، کارشناس تکنولوژی و دیگران است».
سپس نتیجه می‌گیرد که: «به هر حال موضوع میانرشتهای، پژوهش میانرشتهای، همکاری میانرشتهای و روش میانرشتهای، چهار امر متفاوتند، که همگی با دانش میانرشتهای کلی‌گرا فرق دارند» (همان، 21).
در مباحث قرآن و علوم نیز پنج مرحله فوق قابل تصور است:
الف) موضوع میانرشتهای، مثل «خورشید» در قرآن و کیهان‌شناسی و یا آفرینش انسان از منظر قرآن و زیست‌شناسی و ...
ب) همکاری میانرشتهای، که در موضوعاتی مثل تأثیر حجاب و نماز در بهداشت روانی همکاری کارشناسان قرآنی و جامعه‌شناسان و روان‌شناسان را می‌طلبد و نیز در موضوعات باستان‌شناسی مثل غار اصحاب کهف و کشتی نوح و ... که همکاری مفسران و باستان‌شناسان را می‌طلبد.
یادآوری این نکته لازم است که همکاری میانرشتهای در موضوعات میانرشتهای تحقق می‌یابد.
ج) روش میانرشتهای: گاهی برای تحقیق در زمینه برخی موضوعات میانرشتهای، نیازمند روش میانرشتهای هستیم. همان‌طور که در موضوع تأثیر قرائت قرآن در آرامش و بهداشت روانی و نیز کاهش درد بیماران علاوه بر همکاری میانرشتهای نیازمند روش پژوهش میانرشتهای هستیم، تا بتواند با تلفیق شیوه‌های قرائت قرآن، از روش‌های مرسوم در روانشناسی و پزشکی نیز استفاده شود.
نمونه‌ای از این مورد در تحقیق آقای نصرآبادی در پایان‌نامه دکتری «تأثیر آوای قرآن در کاهش دردهای جسمانی» ملاحظه میشود.
د) پژوهش میانرشتهای، که در زمینه تفسیرهای تخصصی قرآن مثل: تفسیر تربیتی، تفسیر اقتصادی، تفسیر سیاسی، تفسیر پزشکی، تفسیر نجومی، تفسیر تاریخی، تفسیر حقوقی، تفسیر مدیریتی، تفسیر جامعه‌شناختی، تفسیر روان‌شناختی و ... قابل اجراست. چرا که اینها هم موضوع میانرشتهای است و هم همکاری میانرشتهای را می‌طلبد و هم پژوهش میانرشتهای لازم دارد. تا هر دسته از آیات با همکاری متخصصان دو حوزه یا متخصص در دو رشته کاویده شود. که البته این نوع از پژوهش معمولاً منتهی به تولید علم جدید می‌گردد. چرا که مبانی، اهداف و ... این علوم تحت تأثیر آموزه‌های قرآنی سامان جدیدی می‌گیرد.
هـ) دانش‌میان‌رشته‌ای کل‌گرا (فرا رشته‌ای): قرآن کریم به همه ابعاد زندگی بشر توجه دارد، اعم از ابعاد معنوی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، و ... که این امر موجب شده که موضوع میانرشتهای زیادی در قرآن مطرح شود که همکاری میانرشتهای و پژوهش‌های میانرشتهای را می‌طلبد و به طور طبیعی منتهی به پیدایش دانش‌های جدید میانرشتهای می‌گردد. ولی علاوه بر این مطالب، قرآن هم به علوم تجربی بشر توجه کرده و به حواس و فراورده‌های آن اهمیت می‌دهد و هم به تعقّل و خرد انسانی توجه کرده است و هم توجه انسان را به ماوراء عالم طبیعت معطوف می‌دارد و رابطه او را با وحی پیامبران الهی و خدا برقرار می‌سازد. از این رو به انسان دیدی فرا رشته‌ای و جامع‌نگر می‌دهد و دانش میانرشتهای کل‌گرا عنایت می‌کند. شاید این مطلب مهمترین ارمغان علمی قرآن برای بشر در عصر حاضر به شمار آید. که انسان قرآنی جامع دانش تجربی، بینش عقلانی و آگاهی وحیانی است و از جزئی نگری به امور هستی خارج میشود و دید کلی به جهان و علوم پیدا می‌کند.
پیشینه
در مورد تأثیر انقلاب اسلامی در رشد علوم در ایران، مقالات متعدد نوشته شده است و حتی نرخ رشد علم و جایگاه علمی ایران در تولید علم (رتبه 16 جهان)[1] را مشخص کرده‌اند. از جمله:
1. مقاله تاثیر انقلاب اسلامی بر توسعه علم و فناوری در ایران، اندیشکده راهبردی تبیین، 1391.
2. تجربه ایرانی رشتههای میانرشتهای: سه دهه بومی‌سازی دانش سیاست، خواجه سروی، غلامرضا، مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، زمستان 1389.
اما در مورد نقش انقلاب اسلامی در رشد مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم مقاله یا کتابی نیافتیم.
محورهای رشد مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم
محور اول ـ پژوهش‌های میانرشتهای
الف) تفاسیر میانرشتهای
یک ـ تفاسیر ترتیبی [2]
برخی تفاسیر در ایران مستقل به مباحث میانرشتهای پرداخته‌اند و برخی نیز ذیل آیات و به مناسبت، وارد مباحث میانرشتهای شده‌اند که این پدیده قبل از انقلاب اسلامی کمتر دیده میشود.
1. نخستین تفسیر تربیتی قرآن، حسین میرزا خانی، 1369ش، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم. یک جلد از این کتاب مشاهده شد.
2. تفسیر نمونه (27 جلد به زبان فارسی)، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، این تفسیر با گرایش اجتماعی تنظیم شده و به زبان‌های مختلف از جمله عربی، انگلیسی، ترکی، اردو و ... ترجمه شده است. ایشان ذیل آیات متعددی به مباحث علوم طبیعی و علوم انسانی پرداخته است.
3. تفسیر پرتوی از قرآن (6 جلد به زبان فارسی)، آیت الله سید محمود طالقانی، این تفسیر با گرایش اجتماعی تنظیم شده است و اکثر آن در زندان رژیم پهلوی نگاشته شده ولی یک تفسیر کامل برای کل قرآن نیست. ایشان ذیل آیات متعددی به مباحث علوم طبیعی و علوم انسانی پرداخته است.
4. تفسیر تسنیم (که تاکنون 38 جلد آن منتشر شده است)، آیت الله عبدالله جوادی آملی، این تفسیر با روش قرآن به قرآن و با رویکرد عرفانی و کلامی سامان یافته است. این تفسیر حاصل تدریس ایشان در مسجد اعظم قم میباشد که پیاده‌سازی و تنظیم شده است. ایشان ذیل آیات متعددی به مباحث علوم طبیعی و علوم انسانی پرداخته است.
5. تفسیر راهنما (20 جلد به زبان فارسی)، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، این تفسیر در حقیقت راهنمای نگارش تفاسیر بعدی است که در نوع خود ارزشمند است. در این تفسیر به مباحث تربیتی و اجتماعی و ... توجه شده است.
6. تفسیر نور (10 جلد به زبان فارسی)، حجت الاسلام والمسلمین محسن قرائتی، این تفسیر با گرایش تربیتی و اجتماعی، نگارش یافته است.
7. تفسیر قرآن مهر (22 جلد به زبان فارسی)، حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، این تفسیر با گرایش تربیتی و اجتماعی نگارش یافته است و ذیل بسیاری از آیات به مناسبت موضوع آیه به مباحث علوم طبیعی همچون: کیهان‌شناسی و پزشکی و ... پرداخته است و بسیاری از مجلدات آن به زبان عربی، اردو و ... ترجمه شده است.
دوـ تفاسیر موضوعی
برخی تفاسیر در ایران مستقل به مباحث میانرشتهای پرداخته‌اند و برخی نیز ذیل آیات و به مناسبت وارد مباحث میانرشتهای شده‌اند که این پدیده قبل از انقلاب اسلامی کمتر دیده میشود.
1. منشور جاوید
اثر آیت الله جعفر سبحانی و نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی است که در سال 1401 ق/ 1359ش تألیف آن، شروع و تاکنون 14 جلد از آن به چاپ رسیده است. این تفسیر با گرایش عقلی و کلامی تنظیم یافته است. و در برخی مجلدات به مباحث علوم انسانی نیز پرداخته است برای مثال:
جلد اول) شامل 24 اصل (همچون: یکتاپرستی، نیکی به والدین و ...)؛
جلد دوم) توحید و ابعاد آن، خداشناسی و براهین ده گانه آن (همچون برهان فطرت، حدوث و ...)؛
جلد سیزدهم) اصول جاودان اخلاقی و اجتماعی قرآن، (همچون: یکتاپرستی، نیکی به پدر و مادر، فرزندکشی در آیین جاهلی، مبارزه با فساد جنسی، احترام به جان انسان‌ها، یتیم داری و ...).
2. مفاهیم القرآن (این اثر به نوعی ترجمه منشور جاوید به زبان عربی است).
3. پیام قرآن
این اثر محصول کار گروه هفت نفری، شامل محمدرضا آشتیانی، محمدجعفر امامی، عبدالرسول حسنی، محمد اسدی، حسین طوسی، سید شمس الدین روحانی و محمد محمدی، زیر نظر آیت الله ناصر مکارم شیرازی است که مباحث مطرح شده در تفسیر نمونه را استخراج کرده و با نظم و ترتیبی طبیعی، آن را به صورت تفسیر موضوعی در آورده‌اند. در سال 1408ق/ 1366ش آغاز شده و در ده جلد و دو جلد الحاقی در اخلاق تدوین شده است. این تفسیر با گرایش اجتماعی تنظیم شده است و در موارد متعددی به مباحث قرآن و علوم طبیعی و انسانی اشاره دارد. از جمله:
جلد اول) امکان شناخت و ابزار و موانع آن؛
جلد دوم) خداجویی و انگیزه های آن و برهان نظم در 21 نشانه در طبیعت؛
جلد دهم) نظام حکومت در اسلام در پهنه تاریخ.
دو جلد الحاقی:
جلد اول) مبانی اخلاق در قرآن؛
جلد دوم) اخلاق پسندیده و ناپسند در قرآن.
4. معارف قرآن
این مجموعه، حاصل درس‌های آیت الله محمدتقی مصباح یزدی است که برخی به قلم خودش و برخی به قلم شاگردانش به رشته تحریر در آمده است. این تفسیر با گرایش عقلی و فلسفی تنظیم شده است. در موارد متعددی به مباحث قرآن و علوم طبیعی و انسانی اشاره دارد. از جمله:
1. خداشناسی: شامل شناخت خدا، توحید، صفات و کلیات افعال الهی؛
2. جهان شناسی: شامل آفرینش، پدیده‌های زمینی، جهان غیب و خلق و تدبیر؛
3. انسان شناسی: شامل آفرینش انسان، ویژگی‌های روح، کرامت و مسؤولیت انسانی، زندگی و سنن الهی در حیات فردی و اجتماعی و معاد و سرنوشت نهایی بشر؛
4. اخلاق یا انسان سازی قرآن (رفتار پاک): این کتاب تحت عنوان معارف قرآن، اخلاق در قرآن: در 3 جلد، تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندری. همچنین معارف قرآن: اخلاق در قرآن، نگارش علی شیروانی در سه جلد به چاپ رسیده است؛
5. احکام اجتماعی قرآن: شامل انتظامات و روابط داخلی و بین المللی؛
6. حقوق و سیاست در قرآن با نگارش شهید محمد شهرابی به چاپ رسیده است.
5. تفسیر موضوعی قرآن کریم
اثر آیت الله عبدالله جوادی آملی، این دوره از تفسیر موضوعی قرآن کریم با گرایشی عرفانی و روش تفسیر قرآن به قرآن است. و در موارد متعددی به مباحث قرآن و علوم طبیعی و انسانی اشاره دارد. از جمله:
جلد دهم) مبادی اخلاق در قرآن، مقامات عارفان در نگاه ابن سینا، گزارشی از «رسالة الطیر» فریدالدین عطار؛
جلد یازدهم) مراحل اخلاق در قرآن، راه‌های رسیدن به کمال انقطاع و پایان ناپذیری وحدت شهود؛
جلد سیزدهم) معرفت شناسی در قرآن، ارکان و مبانی شناخت، میزان منطقی شناخت عقلی، شناخت شهودی و موانع شناخت؛
جلد هفدهم) جامعه در قرآن، شامل: بخش1. کلیات، بخش2. ساختار جوامع انسانی، بخش3. اسلام آیین زندگی، بخش4. جامعه در قرآن، بخش5. اسلام و جامعه، موانع و راهکارها و بخش6. اسلام در جهان معاصر.
6. معارف قرآنی
اثر آیت الله محمدهادی معرفت که در طی جلسات تفسیری ماه مبارک رمضان در جمع طلاب از سال 1416ق، مطالبی را مطرح کرده و تا آخر عمر وی، ادامه داشته است. این تفسیر با گرایش روایی همراه با بررسی‌های عقلانی تنظیم گردیده است. و در موارد متعددی به مباحث قرآن و علوم طبیعی و انسانی اشاره دارد. از جمله:
دفتر سوم) مبانی اخلاق در قرآن، جایگاه اخلاق و آفات و موانع؛
دفتر چهارم) مبانی اقتصاد سالم از دیدگاه قرآن و مسائل اقتصادی مطرح شده در قرآن؛
دفتر پنجم) ولایت و رهبری از دیدگاه قرآن، جایگاه بیعت، اصل مشورت، جایگاه مردم، آزادی و مسائل مربوط به نظام حکومت اسلامی.
7. فرهنگ قرآنی (کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم)
فرهنگ قرآنی، اثری از آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن است که بر طبق حروف الفبا تدوین شده که 24 جلد از آن، توسط بوستان کتاب قم به چاپ رسیده است. این تفسیر بر اساس تفسیر راهنما تنظیم شده که در حقیقت راهنمای تفاسیر بعدی است و در نوع خود ارزشمند است. در این تفسیر به مباحث اجتماعی و تربیتی و ... توجه شده است.
8. قرآن و تربیت (تفسیر موضوعی میانرشتهای قرآن و علوم تربیتی)
اثر دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی که در شش جلد تنظیم شده است و چاپ اول آن توسط انتشارات تلاوت سازمان تبلیغات اسلامی در سال 1394ش صورت گرفت.
جلد اول) منابع، مبانی، اهداف، اصول، عوامل و آسیب‌های تربیتی؛
جلد دوم) ابعاد تربیت در قرآن؛
جلد سوم) روش‌های تربیت و مراحل تربیت در قرآن؛
جلد چهارم) الگوهای تربیتی در قرآن؛
جلد پنجم) آداب تربیت در قرآن؛
جلد ششم) ابزارهای تربیتی، اعجاز تربیتی، تفسیر تربیتی سوره حمد و حجرات و ... .
ب) تک‌نگاری‌های میانرشتهای
در این مورد کتاب‌ها و پایان‌نامه‌های زیادی در مورد مباحث قرآن و سیاست، اقتصاد و ... در حوزه‌ها و دانشگاه‌های ایران تدوین شده و منتشر شده است، که ذکر همه آنها از حوصله این نوشتار خارج است.[3] و به صورت نمونه به برخی از آنها تحت عنوان «تفاسیر موضوعی جدید» اشاره می‌کنیم: این تفاسیر به کوشش محققان مرکز پژوهش‌های قرآن کریم المهدی و با شیوه برون‌قرآنی (شهید صدر) سامان یافته است و توسط انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن آن مرکز منتشر شد.
1. قرآن و بهداشت و روان، احمد صادقیان، 1387ش؛
2. شگفتی‌های پزشکی در قرآن کریم، حسن رضا رضایی، 1387ش؛
3. قرآن و ریاضیات، سید مرتضی علوی، 1387ش؛
4. اعجازها و شگفتی‌های علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، 1387ش؛
5. قرآن و کیهان‌شناسی، سید عیسی مسترحمی، 1387ش.
ج) مجلات میانرشتهای
1. دوفصلنامه علمی ترویجی قرآن و علم
این نشریه از تاریخ 1/10/ش1390 دارای رتبه علمی ـ ترویجی میباشد.
قطع: کتابی / دوره انتشار : دوفصلنامه
این مجله تا شماره 12 توسط مرکز پژوهش‌های قرآن کریم المهدی منتشر می‌شد، سپس به جامعه المصطفی العالمیه واگذار شد.
شاپا: 5165-2322 / ISSN: 6106-8002 / تلفن: 37110251-025 / تارنما: www.qve.journals.miu.ac.ir
آدرس: قم، میدان جهاد، مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث، گروه قرآن و علوم، ص.پ: 1437-37195.
مدیر مسئول: دکتر سید حمید جزائری
صاحب امتیاز: جامعه المصطفی العالمیه
سردبیر: دکتر محمد علی رضایی اصفهانی
چاپ و صحافی: نشر المصطفی
برخی از محورها و عناوین مقالات مجله قرآن و علم عبارت است از:
ـ رویکرد علمی به قرآن، ضرورت‌ها و چالش‌ها؛ دکتر علی نصیری؛
ـ رابطه گزاره‌های قرآنی و گزاره‌های علمی؛ دکتر حمید فغفور مغربی؛
ـ علم و قرآن؛ نویسنده: پروفسور احمد دلاّل / بررسی و نقد: دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛
ـ دانش نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن؛ دکتر علیرضا قائمی‌نیا؛
ـ دانش زبان شناسی و کاربردهای آن در مطالعات قرآنی؛ دکتر علی معموری؛
ـ رابطه قرآن و دانش فقه؛ دکتر محمد فاکرمیبدی؛
ـ رابطه قرآن و علم و راهکار حل تعارض ظاهری آنها؛ دکتر محمد علی رضایی اصفهانی؛
ـ اهداف آیات علمی قرآن؛ دکتر حمید فغفور مغربی.
2. فصلنامه پژوهش‌های میانرشتهای قرآن کریم
موضوع : فعالیت‌های قرآنی دانشجویان کشور
قطع : کتابی / دوره انتشار : فصلنامه / وابسته به : جهاد دانشگاهی / تلفن: 66485663؛ 66970775 فکس: 66485657
صاحب امتیاز: جهاد دانشگاهی
مدیرمسئول: سید محمد جواد شوشتری
سردبیر: ابوالفضل خوشمنش
آدرس: تهران، خیابان انقالب، خیابان قدس، خیابان بزرگمهر، پالک 85 سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور کد پستی: 1417844391
3ـ مجله قرآن و علوم بشری
موضوع: این نشریه ضمن پرداختن به معارف قرآن کریم به رابطه سایر علوم با قرآن نیز می‌پردازد.
قطع کتابی / دوره انتشار: فصلنامه
آدرس: مازندران، بابلسر، خیابان پاسداران، سازمان مرکزی، وابسته به دانشگاه مازندران، تلفن: 35302600-011
صاحب امتیاز: دانشگاه مازندران
مدیر مسئول: دکتر رمضان مهدوی آزاد بنی
سردبیر: دکتر سیدعلی اکبر ربیع نتاج
شاپا: 4061ـ2322
پژوهشنامه قرآن و علوم بشری از نشریاتی است که در نظر دارد تا ضمن پرداختن به معارف قرآن کریم به رابطه سایر علوم با قرآن نیز بپردازد. بر همین اساس ، مقالات با محورهای زیر توسط اعضای هیئت تحریریه قابل بررسی خواهد بود:
قرآن و علوم تجربی(قرآن و مسائل زیست شناختی، کیهان شناختی و ....)؛
قرآن و علوم انسانی(قرآن و مسائل تعلیم و تربیت، روان شناسی، جامعه شناسی، حقوق و ....)؛
قرآن و الهیات(قرآن و مسائل فقهی، فلسفی، علوم قرآنی و ....).
تذکر: البته برخی مجلات قرآنی دیگر نیز گاهی مقالاتی در زمینه مباحث قرآن و علوم طبیعی و انسانی منتشر می‌کنند، لیکن رویکرد اصلی آنها، مطالعات میانرشتهای نیست.
د) همایش‌های میانرشتهای
1. کنگره بین‌المللی قرآن و علوم انسانی (1396ش) قم
حدود ده سال است که گروه قرآن و علوم در جامعه المصطفی العالمیه شکل گرفته و رشته قرآن و علوم با ده گرایش (تربیت، سیاست، اقتصاد، روانشناسی، جامعه‌شناسی، مدیریت، حقوق، بهداشت سلامت و...) در مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعه المصطفی العالمیه با مجوز وزارت علوم تحقیقات و فناوری شروع شده بود و با دبیری حجت الاسلام دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی به انجام رسید.
یکی از ضرورت‌های قرآنی، تحول در علوم انسانی بر اساس قرآن بود که موضوع و لذا با توجه به تأکید مقام معظم رهبری -دامت برکاته- از سال 1394ش مقدمات این کنگره آغاز شد و از سال 1395ش با دبیری دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی کار کنگره عملاً شروع شد. بعد از تصویب طرحنامه، شورای سیاست‌گزاری و علمی کنگره تشکیل شد و به درجه علمی ـ پژوهشی و ISC نایل شد و از مهرماه 1395 دریافت چکیده و مقالات آغاز شد.
در پی استقبال گسترده اساتید، دانشجویان، طلاب، قرآن‌پژوهان حوزه و دانشگاه از این کنگره و دریافت بیش از 1152 چکیده و مقاله، زمان کنگره چندین بار تمدید و در نهایت مصوب شد در تاریخ 9/9/1396 برگزار شود.
شورای علمی و سیاست‌گزاری کنگره در اول خرداد 1396 خدمت مقام معظم رهبری رسیدند و گزارشی از امور کنگره محضر ایشان عرضه شد؛ ایشان ضمن تأیید اصل کار و تشویق دست‌اندرکاران، بر کیفیت کار تأکید فرمودند. از این‌رو مسئولان و ارزیابان کنگره با دقت نظر بیشتری به ارزیابی مقالات پرداختند و از 662 مقاله رسیده حدود نصف آنها پذیرش نگردید و در نهایت 122 مقاله علمی پژوهشی و 267 مقاله علمی ترویجی پذیرفته شد که در مجموعه منشورات کنگره بین المللی قرآن و علوم انسانی منتشر و در اختیار محققان به سه صورت قرار گرفت.
الف) نرم‌افزار قرآن و علوم انسانی که توسط مرکز کامپیوتر علوم اسلامی نور منتشر شد و تمام مقالات و کتاب‌های کنگره را در بردارد.
ب) مجموعه کتاب‌های کنگره که 38 جلد میباشد و توسط انتشارات بین المللی المصطفی در سال 1396 منتشر شد.
ج) نشر مقالات کنگره در 7 مجله‌ای که پشتیبان کنگره بودند و مقالات را منتشر کردند. از جمله، مجله قرآن و علم و ... (آدرس سایت www.quranolum.com ).
2. همایش ملی قرآن و علوم انسانی (1395ش) یزد
این همایش با هدف مهجوریت‌زدایی از کلام الهی و ترویج فرهنگ قرآنی در جامعه، در دانشکده علوم قرآنی میبد برگزار شد.
دبیر کنگره حجت‌الاسلام دکتر محمدمهدی خواجه‌پور بود. شش محور اصلی کنگره در موضوع رابطه قرآن و علوم انسانی در این همایش بود. این همایش با حضور 300 نفر از کارشناسان و فعالان عرصه‌های قرآنی برگزار شد که به بررسی رابطه قرآن و علوم پرداخته شد.
شش محور اصلی این همایش، قرآن و روانشناسی، قرآن و جامعه شناسی، قرآن و اقتصاد، قرآن و فلسفه، قرآن و کلام و قرآن و ادبیات بود که پس از اعلام فراخوان 150 مقاله به دبیرخانه ارسال شد که از این میان 63 مقاله در مرحله داوری برای چاپ و انتشار پذیرفته شد.
در کارگاه‌هایی که در این همایش برگزار شد ابعاد تاثیر مرجعیت قرآن در علوم انسانی در مبانی هستی شناختی، مبانی انسان شناختی و مبانی ارزش شناختی مورد بررسی قرار گرفت (آدرس: www.bahamayesh.com).
3. همایش ملی علوم انسانی قرآن بنیان (چیستی، چرایی و چگونگی)
این همایش در دانشگاه علامه طباطبایی تهران در 27 و 28 اردیبهشت سال 1395 برگزار شد. دومین دوره این همایش با موضوع لوازم، روش‌ها و شاخصه‌ها، در 29 و 30 بهمن 1397 برگزار شد. دبیر علمی این همایش دکتر حمیدرضا بصیری میباشد (آدرس سایت: www.quran2.atu.ac.ir).
4. کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی
ـ حجت‌الاسلام دکتر رضا غلامی، رئیس شورای سیاست‌گذاری کنگره به عنوان رئیس کمیته دستگاهی؛
ـ دکتر عطاء الله رفیعی آتانی، رئیس دبیرخانه دائمی و دبیر علمی کنگره به عنوان دبیر کمیته دستگاهی
این کنگره تاکنون پنج دوره برگزار شده است و در پی تحول در علوم انسانی غربی بر اساس اسلام است که جایزه بین المللی علوم انسانی اسلامی در آن طراحی و اهداء میشود. تاکنون مقالات زیادی به این کنگره رسیده و برخی از آنها در مجلات و کتاب‌ها چاپ شده است (آدرس: www.icih.ir).
محور دوم ـ آموزش‌های میانرشتهای
الف) رشته دکتری قرآن و علوم با ده گرایش در جامعه المصطفی العالمیه
جامعه المصطفی العالمیه، مرکز علمی‌ای است که محل اصلی آن در قم و حدود 70 کشور دنیا نمایندگى آموزش یا پژوهشى دارد، و در زمینه علوم اسلامى و انسانى فعالیت مىکند. و انتشارات آن صدها کتاب و ده‌ها مجله منتشر کرده است. این مرکز علمى داراى آموزشهاى تخصصى میانرشتهاى در زمینه فقه و حقوق، فقه پزشکى، فقه و تربیت، معارف اسلامى و اقتصاد، جامعهشناسى و ... است و در سال 1386 رشته دکترى قرآن و علوم را با ده گرایش به تصویب وزارت علوم ایران رساند و به اجرا درآورد، عناوین این رشته‌ها عبارتند از:
1ـ قرآن و علوم با گرایش اقتصاد؛ 2ـ قرآن و علوم با گرایش علوم تربیتى؛ 3ـ قرآن و علوم با گرایش مدیریت؛ 4ـ قرآن و علوم با گرایش حقوق؛ 5ـ قرآن و علوم با گرایش جامعهشناسى؛ 6ـ قرآن و علوم با گرایش سیاست؛ 7؛ قرآن و علوم با گرایش روانشناسى 8ـ قرآن و علوم با گرایش تاریخ؛ 9ـ قرآن و علوم با گرایش نجوم؛ 10ـ قرآن و علوم با گرایش بهداشت و سلامت.
ایجاد این رشته‌ها تحولى شگرفت و گامى بلند در راستاى تخصصى کردن حوزههاى علمیه و رشته قرآن و ایجاد شاخههاى دکترى میانرشتهاى در جهت تولید علم است که ثمرات عالى آن در رسالههاى دکترى و فارغ التحصیلان روشن خواهد شد.
ریاست هیئت امنا جامعه المصطفى العالمیه با آیت الله اعرافى و ریاست جامعه المصطفی با جناب دکتر عباسی و ریاست مجتمع عالى قرآن و حدیث (که ده گرایش فوق در آن اجرا مىشود) با دکتر محمد على رضایى اصفهانى و مدیر گروه قرآن و علوم در این مجتمع دکتر حمید جزائری است.
ب) رشته قرآن و علوم سطح سه در مرکز تخصصی قرآن امام علی بن ابی طالبg حوزه علمیه قم
پایه‌ریزی این رشته از سال 1392ش شروع شد و در سال 1396ش در شورای گسترش حوزه علمیه قم به تصویب رسید و از سال 1397ش با جذب یک دوره طلبه در قم شروع شد. این رشته با حمایت آیت الله اعرافی و مدیریت دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی و همکاری جمعی از قرآن‌پژوهان فرهیخته حوزه علمیه قم سامان یافت. رشته قرآن و علوم این مرکز، اکنون دارای دو گرایش علوم طبیعی و علوم انسانی است.
ج) مطالعات میانرشتهای قرآنی در ضمن رشتههای معارف اسلامی و علوم
در برخی دانشگاه‌های ایران، رشتههای جدید ایجاد شده که معارف اسلامی به صورت عام (که شامل قرآن، حدیث و ...) میباشد، با علوم انسانی به صورت میانرشتهای مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد از جمله:
1. رشتههای معارف اسلامی و علوم در دانشگاه امام صادقg
دانشگاه امام صادقg در سال ۱۳۶۱ش (۱۹۸۳ م و ۱۴۰۲ ق) در تهران تاسیس شد. هدف اصلی این دانشگاه تلفیق بین علوم اسلامی و علوم انسانی متداول بوده است.
ریاست دانشگاه با مرحوم آیت الله محمد رضا مهدوی کنی که از یاران نزدیک امام خمینیe میباشد، بوده است که در گام نخست، نظام علمی دانشگاهی با تلفیقی از دروس معارف اسلامی و علوم متداول انسانی به همراه اجرای اصول تربیتی و اخلاقی حوزه‌های علمیه اجرایی کرد.
مقاطع تحصیلی در هر یک از بخش‌های مزبور شامل موارد زیر است:
مقطع کارشناسی ارشد پیوسته برادران: ۱. الهیات، معارف اسلامی و ارشاد؛ ۲. معارف اسلامی و علوم سیاسی؛ ۳. معارف اسلامی و حقوق ؛ ۴. معارف اسلامی و مدیریت؛ ۵. معارف اسلامی و اقتصاد؛ ۶. معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات.
مقطع دکتری برادران: ۱. الهیات و معارف اسلامی؛ ۲. علوم سیاسی؛ ۳. علوم اقتصادی؛ ۴. حقوق؛ ۵. فرهنگ و ارتباطات؛ ۶. مدیریت.
مقطع کارشناسی پردیس خواهران: 1. معارف اسلامی و علوم تربیتی، 2. فلسفه و کلام اسلامی، 3. حقوق، 4. فقه و حقوق.
مقطع کارشناسی ارشد پردیس خواهران: مدیریتی آموزشی و حقوق خانواده.
این دانشگاه در طی سال‌های اخیر کوشش زیادی برای تقویت این مبحث داشته است (برگرفته از سایت دانشگاه امام صادقg (www.isu.ac.ir)).
2. دانشگاه علوم اسلامی رضوی
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی به همّت و دوراندیشی نماینده ولی فقیه و تولیت فقید آستان قدس رضوی مرحوم آیت‌الله واعظ طبسیe در سال 1363 پایه گذاری شد و جامه‌ای نو بر پیکر حوزه علمیه میرزا جعفر و خیرات خان که هر یک سابقه دیرینه‌ای افزون بر چهار سده دارند، آراست. اساسنامه این دانشگاه که در جوار حرم حضرت علی بن موسی الرضاg واقع شده است، در سال 1374 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و اکنون این دانشگاه با تأکید بر اصالت حوزوی و مدرک رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
مقاطع و رشتههای تحصیلی
|
عنوان رشته
|
مقطع اول
|
مقطع دوم
|
مقطع سوم
|
|
علوم قرآن و حدیث
|
کارشناسی
|
کارشناسی ارشد
|
دکترا
|
|
فلسفه و کلام اسلامی
|
کارشناسی
|
کارشناسی ارشد
|
دکترا
|
|
فقه و مبانی حقوق اسلامی
|
کارشناسی
|
کارشناسی ارشد
|
ــــ
|
|
تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی
|
کارشناسی
|
کارشناسی ارشد
|
ــــ
|
|
علوم حدیث
|
کارشناسی
|
کارشناسی ارشد
|
ــــ
|
|
زبان و ادبیات فارسی
|
کارشناسی
|
کارشناسی ارشد
|
ــــ
|
|
زبان و ادبیات عرب
|
کارشناسی
|
کارشناسی ارشد
|
ــــ
|
|
حقوق
|
کارشناسی
|
ــــ
|
ــــ
|
|
تاریخ اسلام
|
کارشناسی
|
ــــ
|
ــــ
|
|
اقتصاد
|
کارشناسی
|
ــــ
|
ــــ
|
|
حقوق خصوصی
|
ــــ
|
کارشناسی ارشد
|
دکترا
|
|
حقوق جزا و جرم شناسی
|
ــــ
|
کارشناسی ارشد
|
دکترا
|
|
حقوق بین الملل
|
ــــ
|
کارشناسی ارشد
|
دکترا
|
|
فقه جزایی
|
ــــ
|
ــــ
|
دکترا
|
دانشگاه علوم اسلامی رضوی دارای سه مقطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری میباشد که هم اکنون مجموعاً 26رشته تحصیلی در هر سه مقطع است که در جدول فوق نمایش داده شده است. همچنین دانشگاه علوم اسلامی رضوی با مجوز هیئت امنا و تصویب شورای گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گسترش رشتههای فعال خود را در دستور کار دارد.
برنامه آموزشی این مقاطع دانشگاه رضوی به طور تلفیقی بوده و شامل دروس حوزوی به سبک مرسوم حوزه و دروس اختصاصی و عمومی دانشگاهی میباشد. دانشجویان پس از طی هر مقطع افزون بر تخصص در یکی از رشتههای انتخابی خود، در رشته فقه و مبانی حقوق نیز به تخصص در سطح آن مقطع دست مییابند. و این امتیاز در مدرک رسمی فارغ التحصیل قید می شودکه «نامبرده کلیه واحدهای رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی را نیز گذرانده است» (برگرفته از سایت دانشگاه علوم اسلامی رضوی (www.razaviac.aqr.ir)).
3. رشتههای معارف اسلامی و علوم در مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینیe
نام قبلی این مؤسسه، بنیاد فرهنگی باقر العلوم j بوده است و زمینه فعالیت آن علوم انسانی و معارف اسلامی میباشد که توسط آیت الله محمد تقی مصباح یزدی پایه‌گذاری شده است.
موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیe ابتدا به صورت بخش آموزشی موسسه «در راه حق» آغاز به کار کرد. سپس به بنیاد فرهنگی باقر العلوم j تبدیل شد. این موسسه با گسترش برنامه‌ها در دهه هفتاد با عنوان موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیe فعالیت خود را ادامه داده است. برنامه جامع آموزشی موسسه، ابتدا در سال 1374 به تصویب شورای عالی حوزه رسید و سپس بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی اجازه یافت تا در 12 رشته علوم انسانی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا به فعالت بپردازد (این اطلاعات از سایت مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی گرفته شده است).
در این مؤسسه گروه تفسیر و علوم قرآن وجود دارد که در دو سطح کارشناسی و دکتری (به صورت تک‌رشته‌ای) دانش‌پژوه پذیرفته است و تا کنون چند دوره فارغ التحصیل داشته است. این مؤسسه دارای مجلات متعدد از جمله مجله قرآن‌شناخت (علمی ـ پژوهشی) در حوزه مطالعات قرآنی است و نیز همایش‌های متعددی برگزار کرده است، از جمله: همایش بین المللی علامه طباطباییe در سال 1393ش.
آدرس: قم، بلوار امین، بلوار جمهوری اسلامی ص.پ: 4333 - 37165
پست الکترونیک : info@Qabas.com سایت : www.Qabas.org، www.Qabas.net، www.Qabas.com
تلفن : 2932328 (20 خط) ـ دورنگار : 2936002
رشتههای این مؤسسه عبارتند از:
ادیان، اقتصاد، تاریخ، جامعه‌شناسی، حقوق، روانشناسی، علوم تربیتی، علوم سیاسی، علوم قرآنی، فلسفه، کلام، مدیریت و ... .
4. رشتههای معارف اسلامی و علوم در دانشگاه باقر العلوم
واحد اولیه دانشگاه باقرالعلومg در پی رهنمودهای حضرت امام خمینیe در سال ۱۳۶۳، به منظور بالا بردن سطح آگاهیهای سیاسی طلاب در زمینههای جهان اسلام، ایران و روابط بینالملل شروع به کار نمود.
دوره‌های آموزش طلاب و فضلای حوزه علمیه قم در رشته علوم سیاسی، به طور منظم تا سال ۱۳۷۰ ادامه یافت. سپس هیئت مدیره دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مقدمات ثبت مؤسسه را فراهم نمود؛ که با همکاری صمیمانه وزارت محترم فرهنگ و آموزش عالی، سرانجام در جلسه مورخ ۷/۸/۱۳۷۰ موفق به کسب موافقت اصولی از شورای محترم گسترش آموزش عالی کشور شد.
در مورخ ۱۳/۱۲/۱۳۸۴ شورای گسترش آموزش عالی با ارتقای مؤسسه به دانشگاه باقرالعلومg موافقت نمود.
رشتههای این دانشگاه عبارتند از: فلسفه دین، فلسفه و کلام اسلامی، تاریخ با گرایش‌های مختلف، فقه سیاسی، علوم سیاسی، اندیشه سیاسی در اسلام، جامعه‌شناسی، فلسفه علوم اجتماعی، دانش اجتماعی مسلمین، مدیریت راهبردی فرهنگ، تبلیغ و ارتباطات فرهنگی و ... .
د) مطالعات میانرشتهای در مراکز تحقیقاتی
1. مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی
این مرکز در خرداد 1384ش در قم توسط هیئت مؤسس تشکیل گردید و به ثبت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به شماره 5118 رسید و موفق به دریافت مجوز قطعی از آن وزارت‌خانه شد. این مرکز نهادی علمی ـ فرهنگی، مستقل و غیرانتفاعی است، که در زمینه پژوهش‌های نظری و کاربردی قرآن کریم و نیز آموزش‌های عالی قرآنی در شاخه نوپدید همچون قرآن و مستشرقان، قرآن و علوم و... فعالیت می‌کند تا به تولید علم و گسترش مرز‌های دانش در زمینههای فوق دست یابد و به اعتلای همنوای فرهنگ قرآنی و علمی بشر کمک کند.
آثار مهم میانرشتهای منتشر شده این مرکز عبارتند از:
1. تفسیر قرآن مهر (با رویکرد تربیتی اجتماعی) 22 جلد، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی.
2. تفسیرهای تخصصی:
ـ تفسیر موضوعی ویژه جوانان (1) قرآن و هنر، دکتر علی نصیری؛
ـ تفسیر موضوعی ویژه جوانان (2) اعجازها و شگفتی‌های علمی قرآن، دکتر محمد علی رضائی اصفهانی و محسن ملا‌کاظمی؛
ـ تفسیر موضوعی ویژه جوانان (3) قرآن و بهداشت روان، دکتر احمد صادقیان؛
ـ تفسیر موضوعی ویژه جوانان (4) قرآن و ریاضیات، سید مرتضی علوی؛
ـ تفسیر موضوعی ویژه جوانان (5) قرآن و کیهان‌شناسی، دکتر سید عیسی مسترحمی؛
ـ تفسیر موضوعی ویژه جوانان (6) شگفتی‌های پزشکی در قرآن، حسن رضا رضایی.
3. مجله قرآن و علم (1ـ22)؛ سردبیر حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی.
4. ترجمه کتاب الاعجاز العلمی عند الامام علیg، دکتر لبیب بیضون، تحت عنوان اعجازها و شگفتی‌های علمی در سخنان امام علیg توسط آقای حسن‌رضا رضایی؛
5. فلسفه احکام 1، (حکمت‌ها و اسرار علمی احکام بهداشتی اسلام)، آیت الله اهتمام؛
6. فلسفه احکام 2، (حکمت‌ها و اسرار نماز)، آیت الله احمد اهتمام و دکتر محمد علی رضایی اصفهانی؛
7. پرتوی از شگفتی‌ها و اعجازهای علمی و بلاغی قرآن، دکتر لبیب بیضون؛
8. تعامل قرآن و علوم، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی؛
9و10. پژوهشى در اعجاز علمى قرآن (ج1و2)، دکتر محمدعلى رضایى اصفهانى؛
11. شگفتىهاى پزشکى در قرآن، حسن رضا رضایى؛
12. شگفتىهاى پزشکى در نهج البلاغه، حسن رضا رضایى؛
13. مدیریت علوى (حکمت‌ها و آموزههاى مدیریتى عهدنامه مالک اشتر)، حسن على‌اکبرى؛
14. سلامتی و بهداشت در صحیفه سجادیه، حسن‌رضا رضایی؛
15. تربیت اجتماعی کودک از منظر قرآن، مهدیه رضایی رنانی.
2. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در سال ۱۳۶۱ با نام اولیه «دفتر همکاری حوزه و دانشگاه» و به منظور اجرای طرح مقدماتی «بازسازی علوم انسانی» تأسیس شد. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم این طرح را در پی درخواست ستاد انقلاب فرهنگی تهیه کرد و پس از تصویب ستاد، طرح به تأیید حضرت امام خمینیe رسید.
ـ در سال ۱۳۷۷ پس از ۹ سال همکاری نزدیک با سازمان سمت، به دلیل توفیق قابل توجه در پژوهش و تولید کتاب‌ها و آثار علمی بایسته، با تصویب شورای گسترش آموزش عالی با نام «پژوهشکده حوزه و دانشگاه» و به عنوان یکی از مراکز آموزش عالی پژوهشی کشور، به جمع مؤسسات زیرمجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری پیوست.
ـ در سال ۱۳۸۳ نیز به پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تبدیل شد.
ریاست این پژوهشگاه را عمدتاً آیت الله ا عرافی به عهده داشته‌اند. و در زمینه مباحث قرآنی اقدام به تأسیس گروه قرآن‌پژوهی کرد که برخی آثار قرآنی تولید شد که بعضی از آنها میانرشتهای به شمار می‌روند:
1. معرفت‌شناسی در قرآن، محمد تقی، فعالی، 1394؛
2. تحلیل و بررسی مبانی کلامی تفسیر قرآن بر محور آثار شیخ طوسی، محمد‌سلطانی، 1394؛
3. تفسیر موضوعی قرآن کریم، فتح الله نجارزادگان، 1393؛
4. پژوهشی در نسبت میان قرآن و فرهنگ زمانه، حیدرعلی رستمی، 1392؛
5. آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری (دو جلدی)، محمد اسعدی، 1392؛
6. بررسی مکاتب و روش‌های تفسیری (سه جلدی)، علی اکبر بابایی، 1391؛
7. نظریه تفسیر متن، احمد واعظی، 1390؛
8. زبان قرآن و مسائل آن، محمدباقر سعیدی روشن، 1389؛
9. چند معنایی در قرآن کریم، سیدمحمود طیب حسینی، 1388؛
10. تحلیل زبان قرآن و روش شناسى فهم آن، محمدباقر سعیدی روشن، 1383.
تذکر: رشته ارشد فلسفه تفسیر، در سال‌های اخیر در این پژوهشگاه راه‌اندازی شده است.
3. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
این پژوهشگاه توسط آیت الله علی اکبر رشاد در سال 1373ش راه‌اندازی شد و اقدامات ذیل را در مورد قرآن انجام داده‌اند:
الف) تشکیل گروه قرآن‌پژوهی که توسط حجت الاسلام والمسلمین دکتر سعیدی روشن راه‌اندازی شد، سپس توسط دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی و دکتر علی نصیری و حجت الاسلام والمسلمین آقای اسدی نسب ادامه یافت و تاکنون کتاب‌های متعددی منتشر کرده است، که برخی از آنها میانرشتهای به شمار می‌آیند:
1. تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن، محمدباقر سعیدی روشن؛
2. جهان‌شناسی در قرآن، ابوالفضل کیاشمشکی؛
3. قرآن و سکولاریسم، محمدحسن قدردان قراملکی؛
4. سیاست و حکومت در قرآن، کاظم قاضی‌زاده؛
5. مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، محمد بهشتی؛
6. نگاهی قرآنی به فشار روانی، سیداسحاق حسینی کوهساری؛
7. ایمان و آزادی در قرآن، سید محمدعلی داعی نژاد؛
8. بازپژوهی آیات فقهی قرآن، محمد فاکر میبدی؛
9. قرآن و پلورالیزم ، محمدحسن قدردان قراملکی.
ب) دانشنامه قرآن‌شناسی که در سال 1381ش با همت مسئول گروه قرآن‌پژوهی حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد علی رضایی اصفهانی و جمعی از قرآن‌پژوهان پایه‌گذاری شد و تا کنون ادامه دارد و چند مجله آن آماده چاپ شده است.
این دانشنامه، دائره المعارف موضوعی قرآنی است ناظر به دائره المعارف قرآن لیدن هلند (با رویکرد پاسخ به شبهات آنها) تنظیم شده است و تاکنون سه جلد آن تحت عنوان دانشنامه علوم قرآن منتشر شده است.
ج) رشته پژوهشی پاسخ به شبهات قرآنی در دو سطح ارشد و دکتری در این پژوهشگاه راه‌اندازی شده است.
محور سوم ـ نظریه‌پردازی در حوزه مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم
در حوزه مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم نظریه‌های متعددی ابراز شده است ولی آنچه که به تأیید کرسی نظریه‌پردازی علمی کشور رسیده است دو مورد نوآوری و یک مورد نظریه‌پردازی است میباشد:
1. نظریه‌های آیت الله محمد هادی معرفت
الف) نظریه بطن قرآن
یکی از مباحث مهم در مبانی تفسیر، مبحث بطن قرآن است که معمولاً ذیل عنوان تأویل مطرح میشود. آیت الله معرفت (م 1385ش) در این زمینه نظریه جدیدی ارائه کردند که برای اولین بار در کرسی نظریه‌پردازی علمی قرآنی در قم در محل پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در اسفند سال 1384ش برگزار شد و در مجله «کتاب نقد» پاییز 1385ش منتشر شد. ایشان این نظریه را در مقدمه جلد اول التفسیر الاثری الجامع آورده‌اند و دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی در مقاله بطن‌پژوهی قرآن (پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، مجله قبسات، ش 50، سال 1378) و نیزدر کتاب منطق تفسیر (1) مفصل توضیح داده‌اند و آقای سرور حسینی رساله دکتری تحت عنوان نظریه بطن آیت الله معرفت نوشت و در مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعه المصطفی در سال 1394 از آن دفاع کرد. خلاصه این نظریه تأثیرگزار و مهم این است:
«مقصود از بطن آیه، مفهوم گسترده و دامنه داری است که در پس پرده ظهر (یعنی ظاهر که در بند خصوصیات مورد نزول است) نهفته است که تحت شرایطی این مفهوم وسیع بایستی از بطن آیه استخراج شود» (معرفت، علوم قرآنی، 1386: 91).
ایشان در جای دیگر «بطن قرآن» را معنای گسترده و قابل دوام و همیشگی و جاوید می داند که باید از محتوای آیات یک معنای کلی، همگانی، گسترده، به گستردگی زمان و به پهنای جهان استفاده کرد» (مقاله «بطن قرآن»، معرفت، بینات، سال چهارم، ش 2، 1376 ش، 14، ص 65 و نیز ر.ک: معرفت، التمهید فی علوم القرآن، 1415: 3/ 28).
ایشان «بطن» قرآن را یکی از معانی «تأویل» معرفی می‌کند و می‌نویسد: «والمصطلح الاخر للتاویل هو: تبیین المفهوم العام الخابی وراء ستار اللفظ الذی یبدو خاصاً حسب التنزیل» (معرفت، التفسیر الاثری الجامع، 1383: 1/ 30).
سپس روایات بطن را شاهد می‌آورد و می‌نویسد: «و علیه فللقرآن ظهرحسب التنزیل و بطن حسب التاویل، انما عبّر عنه بالبطن، لان هذا المفهوم العام انما استخلص من فحوی الایة استخلاصاً، با عفاء جوانب الایة المرتبطة بالمناسبات و التی تجعل الایة خاصة بها حسب ظاهر التنزیل،لیجعلوا وجه الایة العام بعد الغاء الخصوصیات السائرة لقد بطن هذا المعنی العام لمن قصر نظره علی ملاسبات الایة حسب تنزیلها، اما الذی تعمق النظر وتدبّر، فیجد الایة ذات مفهوم واسع سعة الافاق، الامر الذی یجعل القرآن ـ فی جمیع آیة ـ ذات رسالة خالدة» (همان، 31).
سپس به آیه Pأَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُم لاَ تَعْلَمُونَO (نحل/ 43) مثال می‌زند که در مورد مشرکان نازل شده که در نبوت پیامبرa تشکیک می‌کردند و آنها به پرسش از اهل ذکر یعنی اهل کتاب فرا می‌خواند. لیکن مطلب آیه عام است و شامل رجوع هر جاهل به عالم در اصول و فروع دین می شود. که این یک قاعده و رسالت جهانی است (همان). یعنی لازم است از مورد نزول الغای خصوصیت شود و هدف آیه به صورت یک قاعده کلی در رجوع جاهل به عالم بیان شود که بر مصادیق جدید در هر زمان قابل تطبیق است.
و در ادامه یادآور میشود که، دلالت آیات بر بطن، از نوع دلالت التزامی غیر بین است. از این رو فهم باطن نیازمند ژرف نگری است (همان، 31ـ32).
و در ادامه شیوه به دست آوردن بطن (به دست آوردن هدف آیه ـ الغای خصوصیات از مطالب غیر دخیل در هدف آیات ـ اخذ قاعده کلیه از آیه ـ تطبیق بر مصادیق جدید در هر زمان و ...) را بیان می‌کند. و شرایط آن را بر می‌شمارد (همان، 32ـ37).
البته این شیوه در روایات تفسیری اهل بیتb بسیار به چشم می‌خورد، و آیت الله معرفت مثال های متعددی از این روایات را در تفسیر میزان (الرحمن / 7 – 9) به امام علیg و ماء معین (ملک / 30) به علم امامg آورده و توضیح داده‌اند (همان).
ب) نظریه نسخ مشروط، تمهیدی و تدریجی آیت الله معرفت (در حوزه قواعد)
هر چند که مبحث «نسخ» از مباحث علوم قرآن است لیکن معنای جدیدی از نسخ توسط آیت الله معرفت مطرح شده است که نوعی قاعده فهم و تفسیر آیات است. این قاعده نخست به عنوان نسخ مشروط مطرح شد سپس در کتاب شبهات وردود ایشان عنوان نسخ تمهیدی و تدریجی بدان افزوده شد.
علامه معرفت در نگاشته‌های خود از سه عنوان نسخ مشروط، نسخ تدریجی و نسخ تمهیدی یاد کرده است ولی تفاوت‌های آنها (به ویژه بین نسخ تمهیدی و تدریجی) را به روشنی بیان نکرده‌اند (معرفت، شبهات و ردود، 1382: 151ـ186).
اما می‌توان گفت: این سه گونه فرعی نسخ است که وجه مشترک آنها این است که هر سه از اقسام نسخ اصطلاحی مشهور و سنتی نیست. بلکه می‌توان گفت معنای جدید نسخ است. که براساس تغییر موضوع و شرایط، حکم آن تغییر می‌کند، به عبارت دیگر نوعی تأثیر زمان و مکان و رعایت مصالح و مفاسد در موضوع و به تبع آن در حکم است. اما این معنای جدید نسخ خود دارای سه گونه فرعی است که تفاوت‌هایی دارند.
اول ـ نسخ مشروط
در این مورد قانون گذار، در شرایطی خاص حکمی قرار می‌دهد که مشروط به آن شرایط است و هنگامی که شرایط تغییر کرد حکم را تغییر می‌دهد. مثل آیات جنگ و صلح، که دستور صلح و مدارا با کفار و مشرکان در شرایط ضعف مسلمانان در مکه بوده است اما در شرایط مدینه که مسلمانان قدرتمند شدند، حکم جنگ و قتال با کفار و مشرکان صادر میشود. به عبارت دیگر در شرایط مدینه احکام صلح و مدارا با کفار و مشرکان به نوعی تغییر می‌کند و نسخ میشود. و هرگاه شرایط مسلمانان در هر عصری مثل شرایط مدینه باشد حکم جنگ و دفاع جاری میشود.
دوم ـ نسخ تمهیدی
در این مورد قانون گذار می‌خواهد یک سنت یا حکم غلط که در جامعه جاری است را تغییر دهد. ولی از آنجا که به خاطر شرایط خاص حکم بر جامعه بشری نمی‌تواند یکباره آن حکم را تغییر دهد، مقدماتی فراهم می‌کند که کم‌کم این سنت یا حکم غلط از صفحه جامعه حذف شود.
مثل برخورد قرآن و پیامبرa و اهل بیتb با برده‌داری که در جامعه بشری مقارن ظهور اسلام به صورت یک عادت و جزء لاینفک نظام اجتماعی، اقتصادی و نظامی درآمده بود. از این رو با تعبیه راهکارهایی مثل آزادی بردگان در برابر کفاره گناهان و تشویق به آزادی آنان و ... کم کم زمینه برطرف شدن این حکم و سنت غلط را از جامعه آماده می‌کند. و به نوعی حکم جواز برده‌داری محو و نسخ میشود. به طوری که بعد از گذشت صدها سال دیگر اثری از برده‌داری در جامعه اسلامی به چشم نمی‌خورد.
البته در این گونه از نسخ جدید (بر خلاف نسخ مشروط) حکم قبلی قابل بازگشت نیست.
سوم ـ نسخ تدریجی
در این مورد قانون گذار می‌خواهد مرتبه‌ای شدید از یک حکم را اجرا کند و سنت غلطی را از جامعه بر طرف کند ولی به خاطر شرایط حاکم بر جامعه امکان ندارد از این رو مراتب ضعیف حکم را اعلام می‌کند و کم کم مراتب شدیدتر را بیان و اجرا می‌کند. مثل مراتب برخورد قرآن با شراب‌خواری که گذشت. در این نوع جدید از نسخ به نوعی سنت غلط شراب‌خواری و توهم جواز آن نفی میشود و شرایط اجتماعی کنترل میشود. و در نهایت حکم عدم جواز شراب‌خواری اجرا میشود. و حتی با شراب خواران برخورد فیزیکی میشود.
ولی تفاوت این گونه نسخ جدید با نسخ تمهیدی آن است که ممکن است سنت شراب‌خواری برای همیشه از جامعه اسلامی ریشه‌کن نشود و حتی ممکن است شرایط مشابهی برای مسلمانان یا نومسلمانان پیش آید که حاکم اسلامی دوباره همان مراحل را در نفی شراب‌خواری تکرار کند. البته این گونه با نسخ مشروط متفاوت است چون در نسخ مشروط با تغییر شرایط عین حکم سابق باز می‌گردد. مثلاً حکم صلح و مدارا در شرایط ضعف مسلمانان اعاده میشود و جایز می‌گردد و جنگ غیر مجاز میشود. اما در نسخ تدریجی در شرایط جدید شراب‌خواری جایز نمی‌شود بلکه مراتب نفی و نهی متفاوت می‌گردد.
تذکر: تفاوت اساسی بین نسخ مشروط از یک طرف و نسخ تمهیدی و تدریجی از طرف دیگر آن شد که در نسخ مشروط حکم شرعی بر اساس شرایط زمان و مکان تغییر می‌کند (در شرایطی مثل مکه بالقوه و در شرایطی مثل مدینه بالفعل میشود). اما در نسخ تمهیدی و تدریجی حکم شرعی تغییر نمی‌کند بلکه یک سنت غلط در جامعه تغییر می‌کند.
2. نظریه تفسیر موضوعی میانرشتهای قرآن و علوم، محمدعلی رضایی اصفهانی
تفاسیر میان رشته‌ای قرآن و علوم طبیعی و انسانی در یک قرن اخیر گسترش یافته است و تک‌نگاری‌ها و تفاسیر متعددی در این زمینه منتشر شده است و حتی زمینه‌ساز تحول در علوم انسانی را فراهم ساخته است. در مورد روش مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم انسانی نظریه تفسیر موضوعی میانرشتهای توسط نگارنده به کرسی‌های نظریه‌پردازی ایران پیشنهاد شد و دو پیش‌کرسی آن در سال 1394 و 1395ش برگزار شد. و در نهایت در سال 1396 توسط کرسی‌های نظریه‌پردازی ایران مورد تصویب قرار گرفت. داوری و نقد این کرسی را جمعی از اساتید قرآنی حوزه و دانشگاه بر عهده داشتند. از جمله: دکتر سعیدی روشن، محمد فاکر میبدی، مهدی رستم‌نژاد، احمد قدسی، عبدالکریم بهجت‌پور، حسین علوی‌مهر، عبدالکریم بی‌آزار شیرازی و سید رضا مؤدب.
این نظریه، نخستین بار در مقاله علمی پژوهشی «شیوه‌های تفسیر موضوعی» مجله پژوهشنامه قرآن و حدیث، ش 6 در سال 1388، سپس در مقاله علمی پژوهشی، روش‌شناسی مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم، مجله اندیشه دینی ش 32 در سال 1388، همچنین در کتاب منطق تفسیر (3) مطرح شد که موجب روشمند شدن مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم انسانی میشود و نیز زمینه‌ساز تحول در علوم انسانی بر اساس قرآن می‌گردد. بر اساس این روش تا کنون کتاب تفسیر موضوعی میانرشتهای قرآن و تربیت در شش جلد از نگارنده در سال 1394 منتشر شده است.
روش تحقیق و مطالعه میان رشتهاى، یعنى بررسى یک موضوع یا مسأله از دیدگاه دو دانش. البته در اینجا دو دانش و رشته مرتبط با قرآن است، یعنى در مسایل چند تبارى که لازم است در چند رشته علمى (تفسیر و علوم دیگر) مورد مطالعه قرار گیرد.
تفسیر موضوعی میان رشته‌ای راه دیگر روشمند کردن تعامل دانش قرآنی با علوم جدید در مورد یک مسأله یا موضوع است و می‌تواند منتهی به جهت‌دهی به علوم انسانی و حتی تولید علم جدید در این زمینه شود.
به عبارت دیگر ممکن است در هنگام بررسی یک موضوع میانرشتهای مثل روش‌های تربیت از منظر دانش قرآنی و علوم تربیتی به چند صورت عمل شود:
اول ـ بررسی موضوع در درون قرآن که به صورت تفسیر موضوعی درون قرآنی صورت می‌گیرد و روش‌های تربیت (مثل انذار ـ تبشیر و ...) جمع‌آوری میشود که این همان روش تفسیر موضوعی سنتی است.
دوم ـ ارایه روش‌های تربیتی جدید (مثل شرطی کردن متربی) بر قرآن به عنوان پرسش و پاسخ‌گیری از آن به وسیله بررسی آیات موافق و مخالف احتمالی و نتیجه گیری مثبت یا منفی که این همان روش تفسیر موضوعی شهید صدر است.
سوم ـ بررسی تطبیقی روش‌های تربیتی بین دانش قرآنی و علوم تربیتی و به دست آوردن موارد اشتراک و افتراق، که این همان شیوه تفسیر موضوعی تطبیقی است.
چهارم ـ بررسی موضوع به صورت میان رشته‌ای بین دانش قرآنی و علوم تربیتی، با استفاده از شیوه‌های سه‌گانه فوق که سه مرحله زیر طی میشود سپس مرحله چهارم اضافه می‌گردد.
1. به دست آوردن روش‌های تربیتی مشترک دو حوزه؛
2. به دست آوردن روش‌های تربیتی خاص قرآن (مثل تزکیه و ...)؛
3. به دست آوردن روش‌های تربیتی خاص علوم تربیتی (اعم از روش‌های صحیح یا روش‌های غلط از منظر قرآنی)؛
4. نظریه‌پردازی: ارائه طرح روش‌های تربیتی جدید که شامل موارد مشترک و موارد خاص قرآنی و نیز موارد خاص علوم تربیتی (البته روش‌های مثبت از منظر قرآنی مثل شرطی کردن) و نفی روش‌های غیر صحیح موجود در علوم تربیتی رایج (مثل اختلاط بدون مرز دو جنس مخالف) که در این صورت با تغییر چهره روش‌های تربیتی، طرح جدیدی در این زمینه شکل می‌گیرد و روش‌های تربیتی نوآمد رخ می‌نماید. که اگر همین کار در حوزه اهداف، مبانی، اصول و ... تربیتی نیز انجام گیرد منتهی به تولید علوم تربیتی جدید میشود.
پس مسأله اساسی در نظریه تفسیر موضوعی میانرشتهای آن است که برای تعامل دانش قرآنی و علوم جدید (به ویژه در حوزه علوم انسانی) روش جدید ارائه می‌کند و این تعامل را روشمند سازد.[4]
3. نظریه اعجاز شناختی قرآن، علیرضا قائمی‌نیا
کرسی نظریه‌پردازی اعجاز شناختی قرآن با داوری حجج اسلام علی اکبر رشاد، حسن معلمی، دکتر محمد محمدرضایی و دکتر عبدالله ناصری و حضور حجج اسلام عبدالحسین خسروپناه، ابوالفضل ساجدی و دکتر سید رضا مؤدب به عنوان منتقد، در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دفتر قم برگزار شد که طی آن آخرین دفاعیات خود را از این نظریه ارائه گردید و این نظریه به مقام نوآوری دست یافت.
بر اساس قواعد زبانشناسی شناختی می‌توان نوعی اعجاز خاص از قرآن که اعجاز زبان شناختی است مطرح کرد، این اعجاز با انواع اعجازی که مطرح شده، کاملاً متفاوت است.
امروزه در زبان شناسی عمدتا سه گرایش مهم زبان شناسی زایشی چامسکی، زبان شناسی نقش گرا و زبان شناسی شناختی مطرح است که زبان شناسی شناختی مهمترین گرایش زبان شناسی دهه اخیر است و از جهاتی بر دو جریان دیگر تفوق و برتری دارد.
آقای دکتر قائمی‌نیا که چند سال است ارتباط بحث‌های زبان شناسی را با تفسیر و قرآن دنبال می‌کند و اکنون به این نتیجه رسیده است که می‌توان بر اساس تحلیل‌های زبان شناسان شناختی، یک نوع اعجاز خاصی را در قرآن مطرح کرد.
تذکر: برخی ایده‌ها و نظریه‌های جدید در حوزه مطالعات قرآن میانرشتهای صورت گرفته که در کرسی‌های نظریه‌پردازی کشور ایران مطرح است، ولی به نتیجه نهایی نرسیده است، از جمله: نظریه فلسفه تفسیر، از جناب دکتر محمد امینی طهرانی که حاصل رساله دکتری ایشان بوده است.
4. نظریه منطق گفتمان قرآن محمد باقر سعیدی روشن
جناب آقای دکتر سعیدی روشن عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، اجلاسیه «نظریه منطق گفتمان قرآن: نظریه عرفی فراعرفی و زبان تشکیکی قرآن در شیوه بیان و دلالت های بی پایان معنا»، روز چهارشنبه 20 بهمن 1395 در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار شد. پیش اجلاسیه این کرسی نظریه‌پردازی ۷ اسفند ماه ۱۳۹۳ برگزار شده بود.
وی در این نظریه با پذیرش هنجارمندی‌های زبان عادی عرفی در کار ساخت‌های ارتباطی قرآن، بر اعتبار فهم عرفی و قواعد شناخته شده آن، در سطح لایه‌های اولیه معنای قرآن صحه می‌گذارد. همچنین بر اساس این نظریه قرآن با کمال بهره‌گیری از قابلیت‌های سیال نظام زبان و با هنجار افزایی صوری معنایی، مقاصد ماورایی و معارف جهانی جاودانی خود را در متنی محدود جای داده است.
این کرسی نظریه پردازی با حضور حجج الاسلام دکتر عبدالحسین خسروپناه، دکتر ابوالفضل ساجدی، دکتر سیدرضا مؤدب و دکتر مجید معارف به عنوان شورای داوران برگزار شد.
حجج اسلام دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، دکتر علی رضا قائمی نیا، دکتر علی نصیری و دکتر جعفر نکونام کمیته ناقدان این کرسی نظریه پردازی را تشکیل می دهند.
در نهایت این کرسی به عنوان نوآوری توسط کرسی‌های نظریه‌پردازی کشور مورد تأیید قرار گرفت (ر.ک: رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن 3؛ مقاله شیوه‌های تفسیر موضوعی، مجله پژوهشنامه قرآن و حدیث، ش 6، سال 1388؛ روش‌شناسی مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم مجله اندیشه دینی، ش 32، سال 1388).
5. نظریه ابتناء علوم انسانی بر قرآن
این دیدگاه عمدتاً از طرف آیت الله العظمی خامنه‌ای (و با تفاوت اندکی از طرف آیت الله محمد تقی مصباح یزدی) بیان شده است که در مباحث میانرشتهای قرآن و علوم انسانی یک نظریه راهبردی به شمار می‌آید و زمینه تحول در علوم انسانی شده است.
ایشان در موارد متعددی به لزوم تحول در علوم انسانی اشاره کرده و شیوه آن را استفاده از قرآن کریم در مبانی این علوم بر شمرده است. این دیدگاه از آن جهت مهم است که، مهمترین شکل شرق در مواجهه با علوم انسانی، ساخته غرب آن است که علوم انسانی عصر جدید در غرب بر اساس مبانی اومانیستی و سکولاریستی و ... مورد پذیرش فرهنگ غرب شکل گرفته است و به همان صورت ترجمه و در اختیار دانشجویان کشورهای شرقی قرار گرفته است که به صورت ناخودآگاه ذهن بسیاری از آنان را همسو با فرهنگ غرب می‌سازد و نوعی تسلط فرهنگی و استعمار نو را سامان می‌دهد.
مهمترین ارشادات مقام معظم رهبری در این رابطه به قرار ذیل میباشد:
1ـ5. تولید علم و نظریه پردازی
یکی از مهمترین ارکان استقلال و پیشرفت کشور تولید علم در همه ابعاد آن است و بدیهی است که از جمله این علوم، علوم انسانی میباشد و همان گونه که پیشتر اشاره شد از دیدگاه مقام معظم رهبری، اهمیت استقلال در این علوم، اگر بیشتر از علوم پزشکی و فنی نباشد یقیناً کمتر از آن نیست، زیرا این علوم نقشه راه و الگوی توسعه را می‌‌نمایاند. بنابراین تأکیدات مقام معظم رهبری در زمینه تولید علم و نهضت نرم افزاری ـ که نیازمند بحث مستقلی است ـ شامل علوم انسانی نیز میشود. ایشان در دیدار با استادان و دانشجویان دانشگاه‌های استان کردستان به همین نکته اشاره میفرمایند: «البته منظورم فقط هم علوم طبیعی نیست؛ اهمیت علوم انسانی کمتر از آن نیست: جامعه‌شناسی، روانشناسی، فلسفه و ... بنشینید فکر کنید؛ نظریه‌پردازی کنید...» (بیانات در دیدار استادان و دانشجویان کردستان، 27/2/88).
ایشان همچنین میفرمایند: «البته وقتی از علم صحبت میشود، ممکن است در درجه اوّل، علوم مربوط به مسائل صنعتی و فنّی به نظر بیاید - که در این دانشگاه هم بیشتر مورد توجّه است ـ اما من به طور کلّی و مطلق این را عرض میکنم. علوم انسانی، علوم اجتماعی، علوم سیاسی، علوم اقتصادی و مسائل گوناگونی که برای اداره یک جامعه و یک کشور به صورت علمی لازم است، به نوآوری و نو اندیشی علمی ـ یعنی اجتهاد ـ احتیاج دارد» (دیدار با دانشجویان و اساتید دانشگاه صنعتی امیر کبیر، 9/12/79).
معظم له در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های شیراز میفرمایند: «... تحقیق کنید، به فکر نظریهسازی باشید. الگو گرفتن بی قید و شرط از نظریه‌پردازی‌های غربی و شیوه ترجمهگرایی را غلط و خطرناک بدانید. ما در زمینه علوم انسانی به نظریهسازی احتیاج داریم» (دیدار با دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های شیراز، 14/2/87).
2ـ5. استفاده از دانش‌های روز با نگاه نقادانه
رهبر فرزانه انقلاب بارها متذکر شده‌اند که انتقادی که به شیوه اخذ علوم از غربی‌ها دارند به معنای نفی کامل این علوم نمی‌باشد. ایشان ارتباط با علوم روز را لازم می‌‌دانند، ولی هشدار می‌‌دهند که این رابطه به شکل یک‌طرفه و پذیرش تام نباشد. بنابراین باید با نگاه نقادانه آنها را ارزیابی کرد تا معلوم شود قابل پذیرش هستند یا خیر و در صورت پذیرش آیا نیازمند اصلاح هستند یا خیر.
«بنشینید فکر کنید؛ نظریه‌پردازی کنید؛ از موجودی این دانش‌ها در دنیا استفاده کنیم؛ بر آن چیزی بیفزاییم و نقاط غلط آن را برملا کنیم. این از جمله کارهایی است که جزو الزامات حتمی پیشرفت است» (دیدار با استادان و دانشجویان دانشگاه‌های کردستان، 27/2/88).
این تذکر ـ استفاده از علوم غربی همراه با نقد آنها ـ سال‌هاست که توسط مقام معظم رهبری مورد تأکید میباشد. ایشان در سال 1378 در دیدار با نخبگان علمی کشور چنین میفرمایند: «آن چیزی که در فضای علمی ما مشاهده میشود ـ که به نظر من یکی از عیوب بزرگ محسوب می‌گردد ـ این است که ده‌ها سال است که ما متون فرنگی و خارجی را تکرار می‌کنیم، میخوانیم، حفظ می‌کنیم و بر اساس آنها تعلیم و تعلّم می‌کنیم؛ اما در خودمان قدرت سؤال و ایجاد خدشه نمییابیم! باید متون علمی را خواند و دانش را از هرکسی فرا گرفت؛ اما علم باید در روند تعالی خود، با روح‌های قوی و استوار و کارآمدی که جرأت پیشبرد علم را داشته باشند، همراه شود تا بتواند پیش برود. انقلاب‌های علمی در دنیا اینگونه بهوجود آمده است» (در جمع دانشجویان و اساتید دانشگاه صنعتی امیر کبیر، 9/12/79).
ایشان همچنین تأکید می‌‌ورزند که رابطه ما با غرب در حوزه علوم نیز باید یک رابطه دوسویه باشد. یعنی همان گونه که برخی از نظریه‌های آنان را می‌‌پذیریم، آن قدر قوی باشیم که بتوانیم نظریه‌هایی مطرح کنیم و آنان بپذیرند. «رابطه بین کشورها در زمینه علم باید رابطه صادرات و واردات باشد؛ یعنی در آن تعادل و توازن وجود داشته باشد. همچنانیکه در باب مسائل اقتصادی و بازرگانی، اگر کشوری وارداتش بیشتر از صادراتش شد، ترازش منفی میشود و احساس ضرر می‌کند، در زمینه علم هم باید همین جور باشد. علم را وارد کنید، عیبی ندارد؛ اما حداقل به همان اندازه که وارد می‌کنید ـ یا بیشتر ـ صادر کنید. باید جریان دو طرفه باشد. والا اگر شما دائماً ریزهخوار خوان علم دیگران باشید، این پیشرفت نیست» (همان).
3ـ5. استفاده از میراث علمی ـ فرهنگی داخلی
از دیگر اموری که باید مورد توجه قرار گیرد، مواریث گران‌بهای علمی گذشتگان ایرانی و اسلامی است. البته چگونگی استفاده از این منابع عظیم علمی و فرهنگی و به روز کردن آنها فعلاً مورد نظر نمی‌باشد و باید در جای خود به تفصیل بررسی شود، آنچه در اینجا مهم است اصل توجه به این سرمایه ملی ـ اسلامی ارزشمند است. این مسئله بسیار مهم بارها مورد تأکید رهبری معظم قرار گرفته است.
«ما در بخشی از رشتههای علوم انسانی، قرن‌ها جلوتر از دنیا هستیم. خیلی جلوتر از کسانی هستیم که امروز در این رشته در دنیا سرآمد به حساب می‌آیند. چرا اینها را دنبال نکنیم؟ در رشتههای گوناگون علوم انسانی؛ ادبیات، فلسفه، تاریخ، هنر، ما خیلی سابقه داریم. بعضی از علوم انسانی دیگر هم هست که اگرچه از غرب آمده، اما اگر درست دقت کنیم، خمیرمایه آن که عبارت از عقلانیت و تجربهگرایی است، از تفکر و روح ایرانی - اسلامی است. اروپای خرافاتی نمی‌توانست زیست‌شناسی و اقتصاد و مدیریت و روانشناسی و جامعه‌شناسی را به این شکل تنظیم کند. این، سوغات تفکر علمگرایی و تجربهگرایی شرق و عمدتاً ایران اسلامی بود که رفت در آنجا و به این تحول منتهی شد» (دیدار با نخبگان جوان، 12/6/86).
ایشان پس از انتقاد از تقلید کورکورانه از دستاوردهای علمی غرب در زمینه علوم انسانی میفرمایند: «شما به مبانی خودتان نگاه کنید؛ ما تاریخ، فلسفه، فلسفه دین، هنر و ادبیات، و بسیاری از علوم انسانی دیگری که دیگران حتی آنها را ساختهاند و به صورت یک علم در آورده‌اند ـ یعنی یک بنای علمی به آن داده‌اند ـ مواد آن در فرهنگ و میراث علمی، فرهنگی و دینی خود ما وجود دارد. باید یک بنای اینچنینی و مستقل بسازیم» (در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادقg، 29/10/84).
ایشان همچنین اضافه می‌کنند: «شکی نیست که بسیاری از علوم انسانی، پایهها و مایههای محکمی در اینجا دارد؛ یعنی در فرهنگ گذشته خود ما» (همان).
4ـ5. توجه ویژه به آموزه‌های قرآنی
از توصیه‌های اکید مقام معظم رهبری، انجام پژوهش‌های قرآنی در زمینه علوم انسانی و پایه گذاری این علوم بر مبانی قرآنی است. از آنجا که قرآن کتاب هدایت انسان است، او را از جهات مختلف مورد توجه قرار داده است. بنابراین توجه به آموزه‌های قرآنی و ابتناء نظریه‌های مربوط به علوم انسانی بر قرآن نه تنها ممکن، بلکه بسیار ضروری میباشد. ایشان در دیدار با بانوان قرآن پژوه کشور میفرمایند: «این علوم انسانی را ما به صورت ترجمه‌ای، بدون اینکه هیچ‌گونه فکر تحقیقی اسلامی را اجازه بدهیم در آن راه پیدا کند، می‌آوریم تو دانشگاه‌های خودمان و در بخش‌های مختلف اینها را تعلیم می‌دهیم؛ در حالی که ریشه و پایه و اساس علوم انسانی را در قرآن باید پیدا کرد. یکی از بخش‌های مهم پژوهش قرآنی این است. باید در زمینههای گوناگون به نکات و دقائق قرآن توجه کرد و مبانی علوم انسانی را در قرآن کریم جستجو کرد و پیدا کرد. این یک کار بسیار اساسی و مهمی است. اگر این شد، آن وقت متفکرین و پژوهندگان و صاحبنظران در علوم مختلف انسانی می‌توانند بر این پایه و اساس بناهای رفیعی را بنا کنند. البته آن وقت می‌توانند از پیشرفت‌های دیگران، غربی‌ها و کسانی که در علوم انسانی پیشرفت داشتند، استفاده هم بکنند، لکن مبنا باید مبنای قرآنی باشد» (دیدار با جمعی از بانوان قرآن‌پژوه کشور، 28/7/88).
بر اساس این سخن استفاده از نظریات دیگران متوقف بر این است که پیش از آن پژوهش‌های قرآنی صورت گرفته باشد و نظر قرآن اخذ شده باشد. این تأکید گاهی به شکل عمومی‌تر و با نگاه به آموزه‌های اسلامی از سوی معظم له صورت گرفته است: «ما در زمینه علوم انسانی احتیاج به تحقیق و نوآوری داریم. مواد و مفاهیم اساسی ای هم که بر اساس آن می‌توان حقوق، اقتصاد، سیاست و سایر بخش‌های اساسی علوم انسانی را شکل داد و تولید و فراوری کرد، به معنای حقیقی کلمه در فرهنگ عزیز و عمیق اسلامی ما وجود دارد که باید از آن استفاده کنیم» (دیدار با جمعی از استادان دانشگاه‌های سراسر کشور، 8/8/82؛ ر.ک: سایت www.farsi.khamenei.ir و نیز سایت www.iribresearch.ir و نیز ماهنامه معارف شماره 71، آذر 1388).
محور چهارم ـ تک‌نگاشته‌ها
در حوزه مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم بعد از انقلاب اسلامی تک‌نگاشته‌های بسیاری انجام شده است از جمله:
الف) بیش از هزار پایان‌نامه ارشد و رساله دکتری که لیست آنها در کتاب منبع‌شناسی و شخصیت‌شناسی مطالعات قرآن و علوم، از جلد دوم آثار کنگره قرآن و علوم انسانی، در سال 1396ش توسط نشر بین المللی المصطفی منتشر شد.
ب) صدها تک‌نگاشته درحوزه قرآن و سیاست، تربیت، حقوق، اقتصاد و ... که ذکر همه آنها از حوصله این نوشتار خارج است. لیستی از این آثار در مقاله: منبع شناسی قرآن و علوم، حسن رضا رضایی مجله قرآن و علم، شماره 5، پاییز و زمستان 1388 آمده است.
محور پنجم ـ برنامه‌های، تبلیغی ترویجی
در رادیو قرآن، رادیو معارف و کانال‌های مختلف شبکه‌های تلوزیونی ایران همچون شبکه قرآن و معارف سیما و نیز شبکه‌های برون مرزی مستقل مثل شبکه ولایت، برنامه‌های کوتاه و بلند در مورد مباحث میانرشتهای قرآن و علوم با حضور کارشناسان و اساتید برگزار شده است که بیان همه آنها از حوصله این نوشتار خارج است:
سایت رادیو قرآن: www.radioquran.ir
سایت رادیو معارف: www.radiomaaref.ir
سایت شبکه قرآن و معارف: www.qurantv.ir
سایت شبکه ولایت: www.velayat.tv
نتیجه
انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینیe تأثیر زیادی در پایه‌گذاری و رشد مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم طبیعی و انسانی در حوزه‌های آموزش، پژوهش و نظریه‌پردازی داشته است.
این در حالی است که قبل از انقلاب اسلامی اصولاً اینگونه مطالعات در سه حوزه فوق در ایران مطرح نبوده است. هر چند گاهی به صورت فرعی برخی مسائل در بعضی از رشته‌ها مطرح شده بود ولی به حد رشته و دانش یا نظریه‌پردازی و ... نرسیده بود.
اما بعد از انقلاب اسلامی مطالعات میانرشتهای به صورت نظام‌مند در سه محور آموزش ـ پژوهش و نظریه‌پردازی پایه‌گذاری شد، سپس با حمایت‌ها و هدایت‌های مقام معظم رهبری ـ دامت برکاته ـ رشد چشمگیری کرد.
پی‌نوشت‌ها
[1] دکتر محمدجواد دهقانی سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در تاریخ 26 تیر 1397 گفت: نگاهی به آخرین دادههای مستخرج از معتبرترین پایگاه استنادی جهان (ISI) بیانگر آن است که جمهوری اسلامی ایران رتبه نخست تولید علم را در جهان اسلام کسب کرده و بیش از ۲۲ درصد از کل تولیدات علمی کشورهای اسلامی را به خود اختصاص داده است. همچنین جمهوری اسلامی ایران با ثبت بیش از ۲۵ هزار و ۵۰۰ مدرک در پایگاه استنادی ISI توانست برای نخستین‌بار، در زمره ۱۵ کشور برتر دنیا از منظر تولید علم قرار گیرد (www.bartarinha.ir).
[2] در کشورهای عربی نیز شاهد تفاسیر میانرشتهای بودیم از جمله: ـ التفسیر التربوی للقرآن کریم، انوار الباز، 1428ق، دار النشر الجامعات، مصر، (سه جلدی) و ـ تفسیر القرآن المرتب منهج للیسر التربوی، اسعد احمد علی www.Asaadali8.com
[3] ر.ک: منبع‌شناخت شخصیت‌ها و فعالیت‌های معاصر میانرشتهای قرآن و علوم، محمدعلی رضایی اصفهانی و سید عیسی مسترحمی، 1396، نشر بین المللی المصطفی، از سلسله منشورات کنگره بین المللی قرآن و علوم انسانی (2).
[4] ر.ک: رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن 3، 1385؛ شیوه‌های تفسیر موضوعی، مجله پژوهشنامه قرآن و حدیث، ش 6، سال 1388؛ روش‌شناسی مطالعات میانرشتهای قرآن و علوم مجله اندیشه دینی، ش 32، سال 1388.
