مقدمه
ضرورت توجه به پژوهشهای استشراقی
حوزههای علمیه و دانشگاههای جهان اسلامی، همانگونه که پژوهشهای محققان خود را در مورد قرآن و اسلام مورد بررسی قرار میدهند، باید توجّه جدّی به پژوهشهای اسلامشناسان و قرآنپژوهان غیرمسلمان نیز داشته باشند. آنچه ما را بر آن میدارد که بر تلاش خود در این زمینه افزایش دهیم، توجه به گستردگی حجم پژوهشهای شرقشناسان و توجه به این نکته است که در تحقیق پیرامون برخی از موضوعات اسلامی و قرآنی، آنها گوی سبقت را ربودهاند. به عنوان نمونه، معجمنگاری برای قرآن را، مستشرقان آغاز کردهاند «فلوگل آلمانی» و «ژول لابوم فرانسوی» هم به معجمنگاری لفظی و هم به معجمنگاری موضوعی آیات قرآن اقدام نمودهاند.
نمونه دیگر، معجمنگاری احادیث است که آنها اقدام کردهاند. نخستین کسی که در این زمینه گام برداشته آقای «ونسینک» (1882ـ1939) در هلند است که «المعجم المفهرست لألفاظ الحدیث النبوی الشریف» را ارائه کرده است.
در علوم قرآنی، «گلدزیهر» یهودی اولین کسی است که کتاب روشهای تفسیری مفسران جهان اسلام را نوشته است.
در مسئله «تاریخگذاری قرآن»، «تئودور نولدکه» (1836ـ 1931) صدوچهل سال پیش نخستین کتاب را در اینباره به نگارش درآورده است.
و در بخش دایرة المعارفنویسی برای قرآن اولین دایرة المعارف قرآنی توسط یک خانم آمریکایی مسیحی به نام «جین دمن مک اولیف» که از آمریکا به هلند میآید این اقدام را با کمک سایر مستشرقان انجام میدهد. در تمامی آثار یاد شده استشراقی شبهاتی علیه قرآن کریم و اسلام گنجانده شده است.
قبل از وقوع انقلاب اسلامی، مستشرقان در تمام کشورهای اسلامی به ویژه در کشور ایران، در قالب مأموریتهای گوناگون از سوی استکبار جهانی، فعالیتهای جاسوسی، سیاسی و فرهنگی داشتند.
انقلاب اسلامی ایران نهتنها قاطعانه دست رد به سینه اروپا و آمریکا زد و با بستن سفارت اسرائیل و اشغال سفارتخانه آمریکا، پنجاه هزار مستشار و مستشرق غربی را اخراج کرد و فریاد استقلال کشور ایران را سر داد، بلکه رهبر حکیم این انقلاب، صدای اتحاد همه امت اسلامی و نیز قیام همه مستضعفان را جهت نبرد با همه مستکبران عالم در جهان طنین افکند و فرمود:
«ما انقلابمان را به تمام جهان صادر میکنیم، چراکه انقلاب ما اسلامی است و تا بانگ «لا اله الّا الله و محمد رسول الله» بر تمام جهان طنین نیفکند مبارزه هست و تا مبارزه در هر کجای جهان علیه مستکبرین هست ما هستیم» (خمینی، صحیفه نور، 11/ 266) اکنون دستگاه حاکمه غرب میباید علاوه بر انبوه شرقشناسیهای ژئوپلتیک و اسلامشناسیهای هزار سالهاش، به پژوهشی جدید در خصوص عناصر و ماهیت «انقلاب اسلامی ایران» و «مذهب تشیع» بپردازد، تا بتواند راهی برای خنثیسازی این حرکت توفنده، و یا حداقل راهی برای نگهداری تاج خویش بیابد، لذا «شرقشناسی» در این چهار دهه اخیر صبغه «انقلابشناسی»، «ایرانشناسی» و «شیعهشناسی» به خود میگیرد (زمانی، شرقشناسی و اسلامشناسی غربیان، 1385: 24).
و اینک بر عهده عالمان دینی و مبلّغان و مرّوجان اسلام ناب محمّدی است که به دفاع از کیان اسلام عزیز و قرآن کریم بپردازند و به شیوههای گوناگون دسیسههای آنان را خنثی ساخته و به شبهاتشان پاسخ دهند.
آغاز نقد استشراق در ایران
اکنون پس از قرنها تلاش استشراق و فعالیتهای پژوهشی منظم و سامانیافته شرقشناسی و اسلامشناسی غربیان در دو قرن اخیر، همراه با خواب سنگین ملتهای شرق و امت مسلمان، بالاخره برخی از مسئولان نظامهای آموزشی ایران اسلامی تصمیم گرفتند تا با تصویب ماده درسی «آشنایی با استشراق» به عنوان دو واحد درسی در برنامههای آموزشی کارشناسی ارشد برخی رشتههای حوزه و دانشگاه، آگاهیهای لازم را نسبت به هجمه عظیم توطئههای غرب به دانشپژوهان ارائه کنند تا آنان پس از فراغت از تحصیل و حضور در عرصههای فرهنگی دینی، اجتماعی و سیاسی جهان اسلام هم خود به خنثیسازی توطئههای دشمنان اسلام بپردازند و هم ملتهای مسلمان را بیدار نمایند (همو، 37). از جمله پیشگامان این امر، مرکز تربیت مدرس و محقق دفتر تبلیغات اسلامی بود که در دهه هفتاد این درس را شروع کرد، سپس در دهه 80 جامعه المصطفی العالمیه دو واحد درس استشراق را در اکثر گروههای علمی تربیتی خود تصویب و تثبیت نمود.سپس مراکز دیگر این راه را ادامه دادند.
الف) جایگاه مباحث استشراقی در آموزش
اول. رشته قرآن و مستشرقان در مقطع دکتری جامعه المصطفی العالمیه
در سال 1392 رشته قرآن و مستشرقان در مقطع دکتری پس از سالها تلاش جمعی اساتید و افراد فعال به ویژه دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی و دکتر محمدحسن زمانی و دکتر محمدجواد اسکندرلو برای نخستین بار با مصوبه وزارت آموزش عالی با سه گرایش (1. معارف قرآن، 2. علوم قرآن، 3. قرآن و اهل بیتb) راه اندازی شد. تاکنون در گرایش معارف قرآن سه دوره از این رشته برگزار گردیده که دوره اول مشتمل بر هفت دانشجو بودند (از ملیتهای عراق، افغانستان، پاکستان، هندوستان و آفریقا) که مشغول نگارش رساله دکتری هستند. (البته یک نفر از آن ها به نام حیدر الساعدی از رساله خود تحت عنوان «جریان شناسی قرآن پژوهی مستشرقان آلمان» در اواخر سال 1396 دفاع نمود.) و شش نفر دیگر تا پایان سال 1397 فارغ التحصیل خواهند شد. دوره دوم با چهار دانشجو و دوره سوم مشتمل بر پنج دانشجو ادامه دارد. شایان ذکر است که در سال 1396 تصویب گردید که به زودی رشته قرآن و مستشرقان در مقطع کارشناسی ارشد نیز برگزار گردد.
دوم. رشته قرآن و مستشرقان سطح سه حوزه در مرکز تخصصی قرآن امام علی بن ابیطالبg
با همت والای استاد دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی در سال 1396 رشته قرآن و مستشرقان در سطح سه حوزه علمیه قم تصویب گردید و تعدادی از طلاب محترم برای این رشته نوین در مرکز تخصصی قرآن امام علی بن ابیطالب g ثبت نام نموده و تحصیل خود را در این زمینه آغاز نمودهاند.
سوم. تدریس مباحث استشراقی در المصطفی
علاوه بر تأسیس رشته مستقل قرآن و مستشرقان در مقطع دکتری، در سایر رشتهها و گروهها نیز دو یا چهار واحد درس استشراق تدریس میگردد؛ در گروه تفسیر دو واحد درس قرآن و مستشرقان و در گروه علوم حدیث دو واحد حدیث و مستشرقان و در گروه فنون قرائات دو واحد مستشرقان و قرائات و در گروه ادیان و مذاهب دو واحد مستشرقان و کلام و در گروه شیعهشناسی دو واحد نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره اهلبیتb و در گروه تاریخ دو واحد نقد آثار مستشرقان تدریس میگردد.
ب) مجلات و مقالات استشراقی
اول. دوفصلنامه علمی ـ ترویجی قرآن پژوهی خاورشناسان
این نشریه با همت حجج اسلام دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، دکتر محمدحسن زمانی و دکتر محمدجواد اسکندرلو راه اندازی شده و تداوم یافته است. و هیئت تحریریه آن عبارتند از: آیت الله محمدهادی معرفتe (استاد حوزه علمیه قم)؛ دکتر مجید معارف (استاد دانشگاه تهران)؛ دکتر سید رضا مودب (استاد دانشگاه قم)؛ دکتر محمد فاکر میبدی (استاد جامعه المصطفی)؛ دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی (استاد جامعه المصطفی)؛ دکتر محمدکاظم شاکر (استاد دانشگاه قم)؛ دکتر عبدالکریم بی آزار شیرازی (استاد دانشگاه مذاهب اسلامی)؛ دکتر فتح الله نجارزادگان (استاد دانشگاه تهران)؛ دکتر محمدحسن زمانی(دانشیار جامعه المصطفی)؛ دکتر محمدجواد اسکندرلو (دانشیار جامعه المصطفی)؛ دکتر حسین علوی مهر (دانشیار جامعه المصطفی)؛ دکتر عبدالکریم بهجت پور (دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)؛ دکتر لاله افتخاری (دانشیار دانشگاه الزهراh).
برخی از مهمترین مقالات نشریه یادشده عبارت است از:
1. مفهوم شناسی، تاریخچه و دوره های استشراق؛ تالیف دکتر محمدحسن زمانی.
2. بررسی دائره المعارف قرآن لایدن، تالیف دکترمحمدعلی رضایی اصفهانی.
3. تاریخگذاری قرآن از نگاه ریچارد بل و دانشمندان اسلامی؛ تالیف دکتر محمدجواد اسکندرلو.
4. نقد و بررسی آراء بلاشر درباره جمع و تدوین قرآن؛ تالیف دکتر مجید معارف.
5. تفسیر قرآن در دوره جدید و معاصر؛ بررسی و نقد از دکتر حسین علوی مهر.
6. قرآن پژوهی گلدزیهر؛ تألیف استاد سید مجید پورطباطبایی.
7. اعجاز قرآن؛ تألیف پروفسور ریچارد مارتین، بررسی و نقد از دکتر سیدرضا مودب.
8. فقه و قرآن؛ تالیف پروفسور وائل حلاق، بررسی و نقد از دکتر محمد فاکر میبدی.
9. امام، تألیف امتیاز یوسف، بررسی و نقد از دکتر مهدی رستم نژاد.
10. خاورشناسی و دائره المعارف قرآن لایدن، تالیف دکتر مظفر اقبال.
لازم به ذکر است که، دوفصلنامه قرآن پژوهی خاورشناسان یک بار حائز رتبه نشریهها در کشور شده است.
ویژگیهای مهم مجله قرآن پژوهیخاورشناسان
یک ـ در حوزه قرآن و مستشرقان وارد میشود که تاکنون مجله خاص این حوزه در ایران وجود نداشته است.
دو ـ نخستین گام در راه تخصّصی شدن مجلات قرآنی کشور است؛ از اینرو میتواند یکی از ابعاد حرکت شتابنده قرآنپژوهی ایران باشد.
سه ـ در این مجله از فرهیختگان حوزه و دانشگاه بهره برده شده است که نمادی از همکاری و وحدت حوزه و دانشگاه باشد.
چهار ـ هیئت تحریریه این مجله از متخصصان قرآنی حوزهها و دانشگاههای مهم قم، تهران و شیراز و نیز از دانشگاههای کشورهای مختلف همچون دانشگاه برکلی ـ کالیفرنیا، آمریکا، دانشگاه مکگیل ـ کانادا، دانشگاه دمشق ـ سوریه، دانشگاه لیدن ـ هلند، دانشگاه پنجاب، لاهور ـ پاکستان، دانشگاه سوربن ـ فرانسه هستند که فراگیری جغرافیایی آن قابل توجه است.
البته این حرکت نوین قرآنپژوهی که نوعی دفاع از قرآن است و رفتهرفته به ضد حمله علمی در برابر تهاجم فرهنگی غرب تبدیل خواهد شد، آیندهای روشن را نوید میدهد و شاید از اینرو باشد که خبر آن مورد توجه و تشویق علما و قرآنپژوهان فرهیخته داخل و خارج کشور و مسئولان محترم کمیسیون قرآن شورای انقلاب فرهنگی و انجمن قرآنپژوهی و جامعة المصطفیa العالمیة و همایش بینالمللی تشیع و خاورشناسان قرار گرفته و دوستان ما را دلگرمتر کند (رضایی اصفهانی، دو فصلنامه قرآن و مستشرقان، 1385: 1/ 9ـ10).
دو ـ دراسات استشراقیه
این فصلنامه از مجلات محکّمه (علمی ـ پژوهشی) عراق است که مربوط به «العتبه العباسیه المقدسه» میباشد که تا کنون 16 شماره آن انتشار یافته است و تحت ریاست دکتر السید هاشم المیلانی و مدیریت دکتر هادی عبدالنبی التمیمی اداره میشود. اعضای هیئت تحریریه آن عبارتند از:
1. الدکتور صلاح الفرتوسی؛ 2. الدکتور محمدکریم الشمّری؛ 3. الدکتور طالب جاسم العنزی؛ 4. الدکتور علی ناصر محمد؛ 5. الدکتور خضیر مظلوم البدیری؛ 6. الدکتور جواد منشد النصرالله؛ 7. الدکتور محمدتقی السبحانی؛ 8. الدکتور محمدعلی الرضایی الاصبهانی؛
9. الدکتور ستار جبر الأعرجی.
برخی از مهم ترین مقالات آن به قرار ذیل است:
1. الشخصیّه المحمدیه فی الخطاب الاستشراق البریطانی حتی نهایه القرن 18 (م. د حیدر مجید حسین العلیلی).
2. الاستشراق الآلمانی و دوره فی الدراسات الشرقیه (محمد سعدون المطوری).
3. ردّ شبهات یوسف الحداد فی کتابه (القرآن دعوه نصرانیه) (د. محمدجواد اسکندرلو و د. أحمدسالم عبد علی عتّابی).
4. حرکة الاستشراق الروسی و الثقافه العربیه (خالد بیومی).
5. الردود العربیه علی الدراسات الاستشراقیه فی مجال القرآن (د. مقدام عبدالحسن الفیاض و د. علی عبدالمطلب علی خان).
6. الاسلام فی الدراسات الغربیه المضفه (حفیظ سلیمانی).
7. کتابه الموسوعات عند المستشرقین (موسوعه القرآن) (د. محمد جواد اسکندرلو و د. حسن رضایی هفتادر).
شایان ذکر است که مجله علمی پژوهشی یاد شده در عراق (کربلا و نجف)، ایران (قم، مجتمع ناشران) و لبنان (توزیع شرکه الأوائل) توزیع میگردد.
سوم ـ مقالات مرتبط با قرآن و مستشرقان در مجلات دیگر
یک ـ دوفصلنامه علمی ـ ترویجی «قرآن و علم»
این نشریه که با همت دکتر رضایی اصفهانی و اساتید هیئت علمی گروه قرآن و علوم المصطفی راه اندازی و تداوم یافته، تا کنون 24 شماره آن منتشر شده است. هیئت تحریریه این نشریه عبارت است از: حامد آلگار (استاد دانشگاه برکلی کالیفرنیا ـ آمریکا)؛ مظفر اقبال (استاد دانشگاه مکگیل ـ کانادا)؛ عبدالکریم بیآزار شیرازی (دانشیار دانشگاه مذاهباسلامی)؛ لبیب بیضون ( استاد دانشگاه دمشق ـ سوریه)؛ عمان پاکیز (دانشگاه لیدن ـ هلند)؛ اکرم چودهری (استاد دانشگاه پنجاب، لاهور ـ پاکستان)؛ محمدتقی دیاری (دانشیار دانشگاه قم)؛ مهدی رستمنژاد (دانشیار جامعة المصطفی)؛ محمدعلی رضایی اصفهانی (استاد جامعة المصطفی)؛ محمدکاظم شاکر (استاد دانشگاه قم).
برخی از مقالات استشراقی نشریه مذکور عبارتند از:
1. بررسی تطبیقی دیدگاه قرآن و نظریه باستان شناسی موریس بوکای درباره نجات بدن فرعون، تألیف بی بی سادات رضی بهابادی و هاجر اسدی (شماره 20 مجله).
2. نقد دیدگاه وجود خرافات ضد علم در قرآن، تالیف محمد علی رضایی اصفهانی و روح الله بهادری جهرمی (شماره 18 مجله).
3. بررسی و تحلیل پژوهشهای قرآنی در عرصه بین المللی (ISI)، تألیف علی اکبر خاصه و فریبرز احمدینژاد و سلیمان حجازی.
دوم ـ مجله مطالعات تفسیری
فصلنامه علمی ـ پژوهشی مربوط به دانشگاه معارف اسلامی میباشد؛ مدیرمسئول آن دکتر ابراهیم کلانتری و سردبیر آن دکتر سید رضا مودب میباشد. هیئت تحریریه این نشریه عبارتند از: دکتر رضایی اصفهانی، دکتر محمدباقر سعیدی روشن، دکتر فتحیه فتاحیزاده، دکتر ابراهیم کلانتری، دکتر سیدرضا مودب، دکتر مجید معارف و ... .
تا کنون 34 شماره از این مجله چاپ و انتشار یافته است. در شماره بیستم از نشریه یادشده مقاله استشراقی ذیل مشاهده میشود: «بررسی دلایل یوسف دره حداد در انکار رسالت پیامبر اکرمa با تأکید بر آیات استنادی وی» تألیف محمدرضا ضمیری و محمدحسن زمانی و علیرضا حیدری.
سه ـ مجله میقات حج
فصلنامه علمی ـ ترویجی، مربوط به پژوهشکده حج و زیارت که مدیرمسئول آن آیت الله سیدعلی قاضی عسکر و سردبیر آن دکتر سیدمهدی علیزاده موسوی میباشد. هیئت تحریریه این نشریه عبارتند از: رسول جعفریان، احمد عابدی، سید مهدی علیزاده موسوی، جواد محدثی و ...
در شماره 101 «میقات حج» مقالهای تحت عنوان «حج از نگاه مستشرقان (با تأکید بر دائره المعارف قرآن لایدن)» تألیف محمدجواد اسکندرلو و سید حسین علویمهر دیده میشود.
ج) همایشهای استشراقی
1ـ برگزاری همایش بین المللی قرآن و مستشرقان
در سال 1390 نخستین همایش بین المللی قرآن و مستشرقان مقرر شد در مجتمع آموزش عالی امام خمینیe برگزار گردد. با پیگیریهای به عمل آمده خوشبختانه معاونت پژوهش آن مجتمع با همت حجت الاسلام و المسلمین دکتر زمانی موفق به اخذ مجوز برگزاری آن از کارگروه ویژه ریاست جمهوری و وزارت علوم شد. به دنبال آن کمیتههای علمی و اجرایی تشکیل گردید و پس از برگزاری 10 جلسه مقدماتی سرانجام همایش اصلی در بهمن ماه 1391 برپا شد. دبیری این کنگره نخست با دکتر رضایی اصفهانی بود و در نیمه راه حجت الاسلام و المسلمین دکتر احمد مرادخانی این مسئولیت را به عهده گرفتند. مراکزی که با جامعة المصطفیa در برگزاری این همایش همکاری نمودند، عبارتاند از:
ـ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیe؛ دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم؛ مرکز فعالیتهای بینالمللی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ مرکز مدیریت حوزههای علمیه؛ معاونت بینالمللی دانشگاه تهران (پردیس قم)؛ مرکز تخصّصی تفسیر و علوم قرآن حوزهی علمیه قم؛ مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدیf؛ مجمع جهانی اهلبیتb؛ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛ دانشگاه امام صادقg؛ دانشگاه قم؛ دانشگاه شیراز.
اهداف موردنظر همایش بینالمللی مذکور را میتوان در محورهای زیر خلاصه کرد:
الف) شناخت بهتر دیدگاههای مستشرقان به ویژه در مورد قرآن.
ب) نقد علمی آراء غیرصحیح مستشرقان.
ج) زمینهسازی برای تبادلنظر بین اساتید جامعة المصطفیa و مستشرقان معاصر.
د) زمینهسازی بهرهگیری از روشهای مطالعاتی جدید مستشرقان در حوزه قرآن.
شایان ذکر است که از مجموع 261 مقاله دریافت شده سرانجام 59 مقاله پذیرفته شد که در قالب سه جلد کتاب تحت عنوان مجموعه مقالات همایش بین المللی قرآن و مستشرقان در سال 1391 و 1392 چاپ و منتشر گردید.
2. همایش بین المللی تشیع و خاورشناسان
اگرچه پژوهش درباره باورها و آیینهای شرقیان از روزگار باستان آغاز شد، نزدیک به دو قرن پیش به انگیزههای استعماری، اقتصادی، سیاسی و علمی، فرهنگی نام orientalism (استشراق یا شرقشناسی) به خود گرفت و به متنهای آموزشی و درسی غربیان راه یافت.
این دسته از مطالعات در زمینه دینشناسی مردمان خاورزمین به ویژه مسلمانان و شیعیان از گستره افزونتری برخوردار است.
از اینرو، انجمن «تاریخپژوهان» گروهی از حوزویان فرزانه و اندیشمندان دلسوز را تشویق نمود و دو همایش با نام «تشیع و خاورشناسان» برگزار کرد تا به همت ایشان و با بررسی سفرنامهها و دیگر آثار خاورشناسان درباره اسلام و تشیع، سره از ناسره آنها جدا کند و با چشمانی باز در راه میانه داوری در اینباره گام زند.
بیشک، پیشگامی حوزویان در برگزاری همایش «تشیع و خاورشناسان»، یکی از نخستین پویشها در این راه پرآسیب بود. چنین کار بزرگ و تأثیرگذار بدون همکاری اندیشمندان شکیبا و سیاستگذاران دانا، سامان نمییافت و از اهداف کلانش باز میماند. همکاران مراکز با همایش یاد شده عبارتند از:
جامعة المصطفی العالمیّة، مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدیf، پژوهشگاه علوم انسانی، پژوهشکده تاریخ اسلام، پژوهشکده تاریخ و سیرهی اهلبیتb، مؤسسه شیعهشناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، کانون معنویت ایران در آلمان، دانشگاه الزهراءh، مرکز شیعهشناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
لازم به ذکر است که در همایش یاد شده، دکتر صادق آیینهوندe به عنوان دبیر علمی؛حجت الاسلام دکتر محمدرضا بارانی، مسئول همایش و حجتالاسلام سیدقاسم رزاقی موسوی به عنوان دبیر اجرایی نقش گستردهای ایفا نمودند.
همایش نخست در اسفند سال 1385 و همایش بعدی در دوم آبان 1387 برگزار شد.
از مجموع 450 مقاله رسیده، حدود100 مقاله پذیرفته شد و در قالب هشت جلد کتاب تحت عنوان مجموعه مقالات همایش بین المللی تشیع و خاورشناسان، به کوشش دکتر محمدرضا بارانی و توسط موسسه انتشارات خاکریز در سال 1388 چاپ و منتشر گردید.
نشستها و میزگردهای پیرامون همایش یادشده به شرح ذیل میباشد:
یک) میزگرد خاورشناسان و قرآن، باحضور دکتر سیدرضا مودب، دکتر محمدجواد اسکندرلو و مرحوم دکتر جعفر علمیe. زمان: 2/ 8/ 85؛ مکان: مجتمع آموزش عالی امام خمینیe.
دو) میزگرد بررسی شیوه ها و محورهای مطالعاتی خاورشناسان در زمینه تشیع، باحضور دکتر محسن الویری، دکتر تقیزاده داوری، دکتر صفری فروشانی و دکتر علی معموری. زمان: 8/ 12/ 85؛ مکان: مجتمع آموزش عالی امام خمینیe .
سه) نشست علمی تشیع و خاورشناسان، باحضور پروفسور عبدالجبار ناجی (از کشور عراق). زمان: 12/ 6/ 86؛ مکان: محل انجمنهای علمی حوزه علمیه قم.
چهار) میزگرد چالشهای شیعه پژوهی غربیان و راهکارهای آن، باحضور دکتر محسن الویری و دکتر محمدرضا بارانی و دکتر قاسم جوادی و خانم دکتر جان احمدی. زمان: 2/ 8/ 87؛ مکان: مجتمع آموزش عالی امام خمینیe .
3. کمیته تخصصی مستشرقان با مدیریت دکتر محمدجواد اسکندرلو در کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی
در این کنگره که با نظارت و اشراف حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی حفظه الله برگزار گردید دبیر کنگره حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی بود و اعضای گروه علمی استشراق عبارت بودند از: محمدجواد اسکندرلو؛ محمدحسن زمانی؛ سیدمجید پورطباطبایی؛ سیدمهدی اعتصامی؛ محمدحسین محمدی و حسن رضایی هفتادر.
چند کتاب و اثر مهم استشراقی توسط پژوهشگران این گروه علمی تدوین گردید که در بخش معرفی کتابها به آن ها اشاره خواهد شد.
د) پایاننامههای استشراقی
اول. پایاننامههای استشراقی حوزهی علمیه قم
پایاننامههای استشراقی دفاع شده در حوزه علمیه به شرح ذیل است:
1. تناسب آیات قرآن و شبهات مستشرقان؛ دانشپژوه: علی قانعی اردکانی/ سطح 3، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، محل و تاریخ دفاع: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1386؛
2. ابراهیمg در قرآن و دایرة المعارف اسلام لیدن؛ دانشپژوه: احمد علیزاده فلاح/ سطح3، استاد راهنما: موحدی محب، محل و تاریخ دفاع: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1388؛
3. بررسی و نقد دایرة المعارفهای اسلامی خاورشناسان؛
دانشپژوه: علی خراسانی/ سطح 3، استاد راهنما: حسن رمضانی، محل و تاریخ دفاع: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1389؛
4. بررسی و نقد شبهات مستشرقان بر آیات علمی قرآن؛ دانشپژوه: علیرضا نوبری، سطح 3، استاد راهنما: علی نصیری، محل و تاریخ دفاع: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1389؛
5. بررسی عصمت پیامبران اولوالعزمb در دایرة المعارف قرآن لیدن؛ دانشپژوه: مهدی سازندگی، سطح 3، استاد راهنما: محمد حسن زمانی، محل و تاریخ دفاع: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1394.
دو. پایاننامههای استشراقی دفاع شده در جامعه المصطفی العالمیهa
تاکنون 30 پایاننامه و رساله استشراقی در جامعة المصطفیa العالمیة دفاع شده که در ذیل به طور اختصار گزارش میگردد:
1. شخصیّت اخلاقی پیامبر اکرمa از نگاه قرآن و مستشرقان؛ دانشپژوه: محبوبخان ذوالنون، کارشناسی ارشد، راهنما: محمدجواد اسکندرلو، تاریخ دفاع: 1378؛
2. بررسی فرشته وحی از دیدگاه قرآن و مستشرقان؛ دانشپژوه: سید فیاض حسین بخارایی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدجواد اسکندرلو، 1387؛
3. نقد و بررسی شخصیّت حضرت فاطمه زهراh از نگاه مستشرقان با رویکرد قرآنی؛ دانشپژوه: محمد عسکری (ممتاز)/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدجواد اسکندرلو، تاریخ دفاع: 1392؛
4. بررسی آرای مستشرقان معاصر پیرامون جبر در قرآن؛ دانشپژوه: میرزا عسکری حسین/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدجواد اسکندرلو، تاریخ دفاع: 1391؛
5. دیدگاههای نولدکه در مورد رسم الخط و قرائت قرآن و نقد آن؛ دانشپژوه: سید حسن حسینی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدجواد اسکندرلو، تاریخ دفاع: 1386؛
6ـ بررسی اندیشههای کلود ژیلیو دربارهی قرآن کریم؛ دانشپژوه: حمیرا مصیمی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدجواد اسکندرلو، تاریخ دفاع: 1395؛
7. بررسی آرای مستشرقان درباره حضرت مریمh؛ دانشپژوه: نرگس خیری/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدجواد اسکندرلو/ تاریخ دفاع: 1393؛
8. نقد ادعای مستشرقان در مورد تناقضات در قرآن؛ دانشپژوه: محمدالله حلیماف/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدجواد اسکندرلو، تاریخ دفاع: 1386؛
9. ترجمه و نقد مقالات امام، تشیع و قرآن، شیعه از دایرة المعارف قرآن لیدن؛ دانشپژوه: حسین براتی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدجواد اسکندرلو، تاریخ دفاع: 1391؛
10. نقد دیدگاههای مستشرقان پیرامون فرهنگ جهاد و دفاع در قرآن؛ دانشپژوه: محمدکریم امیری/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، تاریخ دفاع: 1389؛
11. نقد و بررسی اهم شبهات مستشرقین در مورد وحی بر پیامبرa؛ دانشپژوه: سید فرمان حیدر نقوی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، تاریخ دفاع: 1385؛
12. نقد شبهات مستشرقان درباره فصاحت و بلاغت قرآن؛ دانشپژوه: محمدباقر فرضی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، تاریخ دفاع: 1397؛
13. بررسی آرای شرقشناسان پیرامون گزارشات تاریخی قرآن؛ دانش پژوه: غلامحسین ناطقی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، تاریخ دفاع: 1385؛
14. نقد و ترجمه مقاله «حدیث و قرآن» از دایرة المعارف قرآن لیدن؛ دانشپژوه: سید حسین علوی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، تاریخ دفاع: 1386؛
15. بررسی و تحلیل سیر تطوّر قرآنپژوهی در غرب؛ دانشپژوه: حسین شاه ایثار/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، تاریخ دفاع: 1391؛
16. جریانشناسی قرآنپژوهی مستشرقان آلمان؛ دانشپژوه: حیدر الساعدی/ دکتری، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، تاریخ دفاع: 1397؛
17. نقد نظریة المستشرقین حول اقتباس القرآن من الکتب السماویة؛ دانشپژوه: أحمد سالم عبدعلی العتابی/ دکتری، استاد راهنما: محمدحسن زمانی، تاریخ دفاع: 1392؛
18. واژگان دخیل در قرآن و نقدآرای مستشرقان؛ دانشپژوه: شجاعت علی جوادی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سید محمود دشتی، تاریخ دفاع: 1387؛
19. وحیانی بودن قرآن از دیدگاه خاورشناسان؛ دانشپژوه: عبدالواحد مطهری/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مجید حیدریفر، تاریخ دفاع: 1386؛
20. بررسی تطبیقی تاریخنگاری دوران مدنی پیامبر در قرآن و منابع تاریخی با توجه به شبهات مستشرقان؛ دانشپژوه: محمد حسن اخلاقی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محسن الویری، تاریخ دفاع: 1389؛
21. عرض و نقد الآراء المستشرقین حول تفسیر الشیعة الامامیّة للقرآن من خلال کتاب «مذاهب التفسیر الاسلامی»؛ دانشپژوه: صاحب ملکوتی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: فتحالله نجارزادگان، تاریخ دفاع: 1383؛
22. قراءة نقدیة فی کتاب (تاریخ للقرآن) للمستشرقین تئودور نولدکه؛ دانشپژوه: سیدحسن هاشمی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: حیدر حبّالله، تاریخ دفاع: 1389؛
23. «و ما ینطق عن الهوی نقد نظریة النفسی و مصادر القرآن عندالمستشرقین»؛ دانشپژوه: حسنعلی شحاده/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: السید حسین ابراهیم، تاریخ دفاع: 1429؛
24. تاریخ القرآن من وجهة نظر المستشرقین؛ دانشپژوه: محمود جباره/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: علی موسوی، تاریخ دفاع: 1431 ق؛
25. مکانة القرآن عند المستشرقین؛ دانشپژوه: علی ظاهرآل رحمة/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: عبدالجبار رفاعی، تاریخ دفاع: 1388؛
26. نقد و بررسی آرای مستشرقان در رابطه قرآن و علوم طبیعی؛ دانشپژوه: علیاکبر فراهی بخشایشی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سید عیسی مسترحمی، تاریخ دفاع: 1390؛
27. نقد و بررسی خاستگاهها و مبانی نظریه تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه؛ دانشپژوه: مختار حسین حیدری/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: حیدرعلی رستمی، تاریخ دفاع: 1387؛
28. نقش اجتماعی زن در دایرةالمعارف قرآن (لیدن) و نقد آن؛ دانشپژوه: مریم نوشین/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مهدیه سادات مستقیمی، تاریخ دفاع: 1388؛
29. بررسی شبهات مستشرقان درباره سنت پیامبر اکرمa؛ دانشپژوه: محمدعلی حجّتی/ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مجید حیدریفر، تاریخ دفاع: 1388 ش؛
30. انسجام النص القرآنی أو شبهة اضطراب النص القرآنی (شبهة المستشرقین)؛ دانشپژوه تحسین بدری/ سطح 4، استاد راهنما: محمد حسن زمانی، تاریخ دفاع: 1394 (به منظور آشنائی با پایاننامههای استشراقی که در سایر دانشگاهها دفاع شده است ر.ک: دو فصلنامه علمی- ترویجی قرآنپژوهی خاورشناسان، شمارهی 14، مقاله: «شناختنامه پایاننامههای قرآن و مستشرقان» تألیف دکتر سیدعیسی مسترحمی).
هـ ) تألیف کتب نقد استشراق پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران
1. شرقشناسی و اسلامشناسی غربیان: تألیف دکتر محمدحسن زمانی
این کتاب در سال 1385 از سوی بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزهی علمیه قم) در 410 صفحه و مشتمل بر شش فصل چاپ و منتشر شد. ساختار این اثر سودمند آموزشی به قرار ذیل است:
فصل اول. بررسی واژگانی استشراق؛
فصل دوم. دیدگاههای صاحبنظران مسلمان دربارهی اهداف مستشرقان؛
فصل سوم. تاریخچه و دورههای استشراق؛
فصل چهارم. اهداف و مکاتب استشراق؛
فصل پنجم. مراکز شرقشناسی در کشورهای غربی؛
فصل ششم. گسترهی فعالیت، روشهای کار و حیلههای مستشرقان.
2. کتاب «مستشرقان و قرآن»
(نقد و بررسی آرای مستشرقان درباره قرآن)
این کتاب تألیف دکتر محمدحسن زمانی است که مشتمل بر 588 صفحه و بخشی از رساله دکتری وی بوده که از سوی بوستان کتاب در سال 1385 انتشار یافته است. ساختار کتاب یاد شده، به قرار ذیل است:
فصل اول. فعالیتهای قرآنی مستشرقان؛
فصل دوم. مصدر و منشأ قرآن؛
فصل سوم. تاریخ جمع قرآن؛
فصل چهارم. ادبیات و ساختار قرآن؛
فصل پنجم. معارف قرآن و مستشرقان؛
فصل ششم. نقد دایرة المعارف قرآن، لیدن.
3. کتاب «ارزیابی دیدگاههای خاورشناسان در تاریخ تفسیر و مفسران»
این کتاب تألیف دکتر حسین علویمهر و دکتر حسن رضایی هفتادر است که در 352 صفحه، مشتمل بر هشت فصل میباشد و در تاریخ 1394 توسط مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفیa چاپ و انتشار یافته است.
ساختار کتاب یاد شده به این قرار است:
ـ فصل اول. کلیات؛
ـ فصل دوم. مفاهیم؛
ـ فصل سوم. آغاز تفسیر؛
ـ فصل چهارم. تفسیر در دوران شکلگیری؛
ـ فصل پنجم. تفسیر در دوران میانه؛
ـ فصل ششم. تفاسیر روایی؛
ـ فصل هفتم. گرایشهای تفسیری؛
ـ فصل هشتم. تفسیر قرآن در دوره جدید و معاصر.
4. کتاب «درآمدی بر تاریخ قرآن»
نوشته ریچاردبل، بازنگری و بازنگاری مونتگمری وات
این کتاب که توسط آقای بهاءِالدین خرمشاهی به فارسی ترجمه شده است از سوی مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهای خارجی در سال 1382 منتشر گردید. کتاب یاد شده در 276 صفحه و مشتمل بر یازده فصل ارائه شده است.
مهمترین عناوین فصول آن عبارتند از: تاریخ متن قرآن؛ تدوین قرآن؛ آموزههای قرآن، پژوهشهای مسلمانان پیرامون قرآن و قرآن و پژوهشهای شرقشناسی.
5. کتاب «شناخت قرآن: قرآن و خاورشناسان»
این کتاب توسط دکتر مجید معارف تألیف یافته و در سال 1394 از سوی مؤسسه فرهنگی نبأ منتشر شد. این اثر مشتمل بر سه بخش است که در 520 صفحه ارائه شده است. ساختار آن به قرار ذیل است:
بخش 1ـ دیدگاههای کلی در آراء و آثار خاورشناسان؛
بخش 2ـ مستشرقان و مباحث تاریخ قرآن؛
بخش 3ـ مستشرقان ومعارف قرآن.
6. کتاب «orientalists and the quran»
این کتاب تألیف آقای دکتر حسن رضایی هفتادر است که در سال 1392 از سوی انتشارات دانشکده اصول دین قم، چاپ و منتشر شده است و در 544 صفحه مشتمل بر هفت بخش ارائه شده است:
بخش یک ـ علوم قرآن (Sciences Of The Quran)
بخش دو ـ تاریخ قرآن (History Of The Quran)
بخش سه ـ تاریخ تفسیر (History Of The Exegesis)
بخش چهار ـ فهم متن قرآن (Understanding Of The Text)
بخش پنج ـ علوم بلاغی (Sciences Of The Rhetoric)
بخش شش ـ علوم حدیث (Sciences Of The Hadith)
بخش هفت ـ مطالعات شیعی (Shiite studies)
7. کتاب «مستشرقان و تاریخگذاری قرآن»
این کتاب تالیف آقای دکتر محمدجواد اسکندرلو
در سال 1386 از سوی انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن منتشر و در 326 صفحه مشتمل بر پنج فصل ارائه شده است:
فصل اوّل. کلیّات؛
فصل دوّم. آشنایی با تاریخگذاری اسلامی؛
فصل سوّم. زندگینامه خاورشناسان؛
فصل چهارم. تاریخگذاری قرآن از نگاه مستشرقان؛
فصل پنجم. نتایج و پیشنهادها.
8. کتاب «مستشرقان و علوم قرآن»
این کتاب تألیف آقای دکتر محمدجواد اسکندرلو میباشد که در سال 1397 از سوی انتشارات دارالمبلّغین در 424 صفحه ارائه شده است.
محورهای اصلی مباحث مطرح شده در کتاب مذکور به قرار ذیل است:
قرآن، علوم قرآن، تاریخ قرآن، مکی و مدنی، تاریخگذاری قرآن، اسباب نزول، جمع قرآن، مصحف امام علیg، مصاحف صحابه، رسمالخط قرآن، نسخههای خطی قرآن، تلاوت قرآن، روایات سبعة أحرف، قرائات قرآن، اسماء و صفات قرآن، اهداف قرآن، تحریفناپذیری قرآن، وحیانی بودن قرآن، فرشته وحی از نگاه مستشرقان، اعجاز قرآن، جامعیت و جاودانگی قرآن، انسجام ساختاری قرآن، انسجام محتوایی قرآن، محکم و متشابه، نسخ، حروف مقطعه، لغات غیرعربی قرآن (واژگان بیگانه)، «مثلهای قرآن» از نگاه مستشرقان.
9. کتاب «سبع مقالات فی البحث القرآنی عند المستشرقین»
این کتاب تألیف آقای دکتر محمدجواد اسکندرلو و تعریبِ رائد علی غالب میباشد که در سال 1397 از سوی انتشارات دارالمبلّغین در 190 صفحه مشتمل بر هفت گفتار ارائه و منتشر گردیده است:
المقالة الأولی ـ لمحة تاریخیّة حول الاستشراق و مفهومه؛
المقالة الثانیة ـ اهداف الغرب من الإستشراق؛
المقالة الثالثة ـ المستشرقون و القرآن؛
المقالة الرابعة ـ جمع القرآن من وجهة نظر بلاشیر؛
المقالة الخامسة ـ الوحی والتجربة الدینیّة من وجهة نظر المستشرقین؛
المقالة السادسة ـ نقد نظریة التناقض الأدبی فی الآیات القرآنیة؛
المقالة السابعة ـ الحروف المقطعة من وجهة نظر المستشرقین.
10. کتاب «نقش شیعه در علوم اسلامی از نگاه مستشرقان»
این اثر به کوشش دکتر محمدجواد اسکندرلو و جمعی از محققان (زیرنظر گروه علمی استشراق) از جمله منشورات کنگره بینالمللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی (تحت اشراف حضرت آیتالله العظمی مکارم شیرازی (حفظه الله) در 300 صفحه و مشتمل بر 10 فصل ارائه شده که در تاریخ 1397 از سوی انتشارات امام علی بن ابیطالبg چاپ و منتشر شده است.
11.کتاب شیعه پژوهان مستشرقان (مربوط به گروه علمی استشراق در کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی)، تالیف دکتر اکبر محمودی، ناشر: انتشارات امام علی بن ابیطالبg
این کتاب در 230 صفحه و مشتمل بر شش فصل است. فصل اول ـ کلیات، فصل دوم ـ شیعه پژوهان قاره آمریکا، فصل سوم ـ شیعه پژوهان قاره اروپا، فصل چهارم ـ شیعه پژوهان قاره اقیانوسیه، فصل پنجم ـ شیعه پژوهان قاره آفریقا، فصل ششم ـ شیعه پژوهان قاره آسیا.
12.کتاب آثار و فعالیتهای شیعهپژوهی مستشرقان
این کتاب تالیف دکتر اکبر محمودی در 310 صفحه و مشتمل بر سه بخش است. بخش اول ـ کلیات، بخش دوم ـ نگاشتههای شیعهپژوهی (شامل کتابها، پایاننامهها و مقالهها) و بخش سوم ـ فعالیتهای شیعهپژوهی (شامل رشتهها، گرایشها و درسهای شیعهپژوهی، مجلات، نشستها، و ارزیابی شیعه پژوهی) مستشرقان میباشد.
13. کتاب مراکز شیعه پژوهی مستشرقان؛
این اثر تالیف دکتر اکبر محمودی در 216 صفحه و مشتمل بر شش فصل است. فصل اول ـ کلیات، فصل دوم ـ مراکز شیعهپژوهی قاره آمریکا، فصل سوم ـ مراکز شیعهپژوهی قاره اروپا، فصل چهارم ـ مراکز شیعهپژوهی قاره اقیانوسیه، فصل پنجم ـ مراکز شیعهپژوهی قاره آفریقا، فصل ششم ـ مراکز شیعه پژوهی قاره آسیا.
14. کتاب عالمان و میراث علمی شیعه از دیدگاه مستشرقان
این کتاب تألیف سید مهدی اعتصامی در سال 1397 در 187 صفحه چاپ شده و مشتمل بر چهار بخش میباشد. بخش اول ـ کلیات، بخش دوم ـ نقش عالمان بزرگ شیعه در علوم اسلامی از نگاه مستشرقان، بخش سوم ـ جایگاه اهل بیت و صحابه شیعی در علوم اسلامی از دیدگاه مستشرقان، بخش چهارم ـ آسیب شناسی کلی برخورد مستشرقان با عالمان و میراث علمی شیعه.
15. کتاب گرایشهای تفسیری از گلدزیهر
این کتاب ترجمه سید ناصر طباطبایی میباشد و جناب حجه الاسلام و المسلمین سید محمدعلی ایازی به آن مقدمه و حواشی افزوده است. این اثر در 360 صفحه و مشتمل بر شش بخش است: بخش یکم ـ دوره نخستین تفسیر؛ بخش دوم ـ تفسیر روایی؛ بخش سوم ـ تفسیر در پرتو عقیده؛ بخش چهارم ـ تفسیر در پرتو تصوف اسلامی؛ بخش پنجم ـ تفسیر در پرتو فرقههای دینی؛ بخش ششم ـ تفسیر در پرتو تمدن اسلامی.
16. کتابشناسی مطالعات قرآنی به زبانهای اروپایی
این کتاب تألیف مرتضی کریمینیا میباشد که از سوی مرکز مطالعات فرهنگی بین المللی معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی چاپ و منتشر شده و مشتمل بر 266 صفحه است که در آن نویسنده محترم به معرفی 2599 کتاب که به زبانهای اروپایی در زمینه مطالعات قرآنی تدوین یافته، پرداخته است.
نتیجه
با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و در عصر جهانی شدن ارتباطات، پرسشها و چالشهای نوینی در حوزه علوم انسانی فراروی اندیشمندان مسلمان قرار گرفت که همه به نوعی برخاسته از مسئولیت دشوار حکومت در این عصر است؛ دورانی که پایبندی به دین و سنت در مدیریت همهجانبه کشورها بسیار چالش برانگیز مینماید. از اینرو، مطالعات و پژوهشهای به روز، جامع، منسجم و کاربردی در حوزه دین، براساس معیارهای معتبر جهانی و عمق و اصالت اندیشههای ناب، بایسته و ضروری است و جلوگیری از انحرافات فکری و تربیتی پژوهندگان حوزه دین، مهم و مورد عنایت تمامی بنیانگذاران این شجره طیّبه، به ویژه معمار بزرگ انقلاب اسلامی، امام خمینیe و مقام معظم رهبری (دام ظله العالی) میباشد.
در طول تاریخ اسلام، آثار بسیار ارزشمندی توسط عالمان مسلمان (به ویژه اندیشمندان شیعی) تألیف شده و به جهان پژوهش عرضه گردیده است. پس از تثبیت تمدن علمی غرب، کتابهای علمی مسلمانان به موزهها و کتابخانههای کهن وانهاده شد. در این دوران برخی از مستشرقان لب به تمجید از دستاوردهای دانشمندان شیعی گشودند و در کتابهای پژوهشهای باستانی خود، نام آنان را به نیکی یاد کردند.
اینک که در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران به سر میبریم، شاهد تألیف کتابهای متعدد، نشریات علمی، دانشنامههای قرآنی، برگزاری همایشهای ملّی و کنگرههای بینالمللی در نقد استشراق و نیز تدریس دروس نقد شبهات قرآنی، حدیثی، کلامی و تاریخی مستشرقان در حوزههای علمیه و مراکز دانشگاهی هستیم، که تلاش نوشتار حاضر، ارائه گزارش مختصری از اینگونه فعالیتهای علمی ـ پژوهشی میباشد. امید آنکه با توفیقات الهی بتوانیم تا عصر ظهور بقیّه الله الأعظمf در همین راستا بیش از گذشته به انجام وظیفه و مسئولیت خطیر خویش ادامه دهیم.
