بررسی وقف و ابتدا بر واژه «کلاّ» در قرآن

مقدمه

دانش وقف و ابتدا از فنون مهم قرائت قرآن کریم است که از آغاز نزول قرآن، مورد توجه ویژه دانشمندان و نویسندگان علوم قرآنى بوده است. وقف بین آیات، امرى اجتناب ناپذیر است. با شناخت صحیح جایگاه‌های وقف، خللی در معانی آیات وارد نمی‌شود و مقصود خداوند به درستی به مخاطب منتقل خواهد شد. قاریان قرآن کریم که با تلاوت آیات روح­بخش قرآن پیام الهی را به مخاطب منتقل می‌نمایند،لازم است نسبت به رعایت قواعد این علم عنایت کافی داشته باشند تا مخاطب در اخذ پیام قرآن دچار خطا نشود. ندانستن مواضع وقف و ابتدا، سبب مى‏شود که آیات قرآن به طور نادرست تقطیع شده، معانى نادرستى به شنونده القا شود (شاکر، قواعد وقف و ابتدا در قرائت قرآن کریم، 1381ش: 13) از این جهت است که یادگیری قواعد آن اهمیت ویژه‌ای یافته  تا جایی که ابن جزری (833ق) فراگیری و شناخت این علم را لازم می‌داند (ابن جزری، النشر فی القرائات العشر، بی‌تا: 1/ 25) به عقیده ابن انباری (328ق) شناخت قرآن، آن گاه به کمال می­رسد که شناخت وقف و ابتدایش حاصل شود (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 66) تأثیر بسیار زیادى که وقف و ابتدا در معنا و مفهوم آیات مى‏گذارد، یکی از دلایلی است که مفسران قرآن کریم نیز باید به آن توجه نموده و از آن غافل نشوند. صحابه رسول خداa هنگام فراگیری قرآن ازپیامبر، موارد وقف آن را نیز می­آموختند (دانى، لطائف الاشارات لفنون القرائات، 1407: 134 و 135؛ حصرى، معالم اهتداء الی معرفه الوقف والابتداء، 1370: 22) و از این رو برخی جایگاه‌های وقف در قرآن را توقیفی می‌دانند. از ابو حاتم سجستانى (‏248ق) نقل شده است که: «هر کس که وقف را نشناسد قرآن را نشناخته است». (قسطلانى، الاتقان فی علوم القرآن، 1392: 1/ 249) شناخت دقیق و صحیح دانش وقف و ابتدا نیازمند آشنایى با علوم دیگرى مانند: علم لغت، نحو، تفسیر، فقه و قرائت است ‏ (ر.ک: ابن نحاس، 1413: 18ـ21). دانستن «معانى لغات قرآن»، اولین شرط براى فهم موارد وقف و ابتداست و نقشى تعیین کننده در وقف و ابتدا ایفا مى‏کند (سیوطى، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 166) آشنایی با معنا و مفهوم آیات قدم بعدی است. آشنایى با علم نحو و قواعد زبان عربى برای تشخیص ابتدا و انتهاى جملات و ارتباط کلمات و عبارات با یکدیگر اولین مرحله برای قاری یا مفسر قرآن است. (سادات فاطمی، پژوهشی در وقف و ابتداء، 1382: 32) تعیین اولویت براى وصل جملات یا وقف بر آنها، یکى از مهم‌ترین وظایف دانش وقف و ابتدا است. ابن مجاهد (234ق) مى‏گوید: کسى به طور کامل از عهده شناخت وقف‏ها بر نمى‏آید، مگر این که نحوى و دانا به قرائات باشد و از تفسیر و قصه‏ها و جدا کردن آن‏ها از یکدیگر و زبانى که قرآن به آن نازل شده آگاهى داشته باشد (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/173). آثار متعددی در زمینه وقف و ابتدا  به رشته تحریر درآمده است. دکتر یوسف عبدالرحمن در مقدمه‌ای که بر کتاب المکتفی، اثر عثمان بن سعید دانی نوشته است، 78 کتاب را نام برده که با عنوان«وقف و ابتدا» در قرآن نوشته شده است. مشهورترین آنها عبارتند از: «المقاطع و المبادى»، از ابو حاتم، سهل بن محمد بن عثمان سجستانى (248 ه. ق)؛ «الایضاح فی الوقف و الابتداء»، از محمد بن قاسم بن بشّار انبارى (328 ه. ق)؛ «القطع و الائتناف»، از ابو جعفر احمد بن محمد بن اسماعیل، معروف به ابن نحاس (338 ه. ق)؛ «المکتفی فی الوقف و الابتداء»، از ابو عمرو، عثمان بن سعید دانی (444 ه. ق)؛ «وقوف القرآن، الایضـاح فی الوقف والابتداء» از محمـدبن طیفور سجاوندی (م560 ق) و «منارالهدی فی الوقف و الابتداء» از احمدبن عبدالکریم اشمونی (926ق).

تعدادى از کتاب‌های علم قرائات، حاوى بخشى در موضوع وقف و ابتدا هستند. مانند: کتاب «النشر فى القراءات العشر» تألیف ابن جزرى و «لطائف الاشارات لفنون القراءات» تألیف قسطلانى (923ق)‏ و  کتاب «جمال القرّاء و کمال الاقراء» سخاوی  که بخشی از کتاب را به این مباحث اختصاص داده­اند. فصلی از کتاب‌های علوم قرآنی مانند: «البرهان فى علوم القرآن» تألیف‏ زرکشى (794ق)‏ و «الاتقان فى علوم القران» سیوطى نیز به شناخت مواقف وقف و ابتدا اختصاص دارد. بسیارى از نویسندگان کتب تجوید نیز قواعد و اصول کلى وقف و ابتدا را در آثار تجویدى خود بیان داشته‏اند. از جمله آنان حصرى و قمحاوى‏ هستند که در کتاب‌هاى خود، «احکام قراءة القرآن الکریم» و «البرهان فى تجوید القرآن»، به این موضوع پرداخته‏اند. کتاب «قواعد وقف و ابتدا در قرائت قرآن کریم» اثر دکتر محمد کاظم شاکر و کتاب «پژوهشی در وقف و ابتدا» از سید جواد سادات فاطمی دو اثر نسبتاً جامعی هستند که به زبان فارسی در این زمینه نوشته شده است . محمد رضا شهیدی‌پور در کتاب «مبانی وقف و ابتدا» بعد از معرفی صد اثر در زمینه وقف و ابتدا، به شرح تقسیمات وقف پرداخته است. او مبانی یازده تن از متقدمین را در زمینه وقف و ابتدا ذکر کرده است. بیان اقسام وقف از دیدگاه سجاوندی، هبطی و خلف الحسینی و ذکر نشانه­های آنها به همراه شواهد قابل توجهی از آیات قرآن از ویژگی دیگر کتاب اوست. ایشان فصل آخر کتاب را به تحلیل وقف و ابتدا در آیات طولانی اختصاص داده­اند. علاوه بر کتاب‌های مختلف در زمینه وقف و ابتدا مقالات زیادی نیز در این زمینه به نگارش درآمده است. حاصل پژوهش محمد‌رضا حاج‌اسماعیلی و محسن توکلی در مقاله «نقش زبان­شناسی در شناخت وقف و ابتدا در قرآن» این است که موارد وقف با تقسیم زبان به گروه، جمله، جمله مستقل و بند کاملا مربوط است و در صورتی که ملاک‌های روشنی از این تقسیم بندی ارائه شود، جایگاه وقف در آیات قرآن به سادگی قابل تشخیص و آموزش خواهد بود (ر.ک: شهیدی‌پور، علیزاده، مطالعات قرائت قرآن، 1393: 3/ 74ـ53). محمد‌رضا شهیدی‌پور و علی علیزاده در مقاله «نقش وقف و ابتدا در معنای محوری تلاوت قرآن» به این نتیجه رسیده­اند که آگاهی قاری قرآن از مفاهیم، شأن نزول و تفسیرآیات و عنایت او به وقف و ابتدا و دقت در مفاهیم قرآن موجب می­شود که تلاوت او اثر مطلوب و ماندگاری بر مستمعین داشته باشد (ر.ک: شهیدی‌پور، علیزاده، مطالعات قرائت قرآن، 1395: 6/ 6ـ75).  

واژه «کلاّ» در 33 آیه و در ضمن 15 سوره در قرآن کریم آمده است . یکی از مباحث مهم پیرامون«کلاّ» بحث وقف و ابتدای از آن و تاثیر آن برمعنای آیات است. از آنجا که وقف بر«کلاّ» و ابتدای از آن در تبیین آیات نقش دارد، مفسران و نویسندگان کتاب‌های علم قرائت و تجوید، در خصوص وقف بر«کلاّ» دیدگاه‌هایی را مطرح کرده­اند. ابوعمرو سعید دانی (444ق) ذیل آیه 79 سوره مریم گفته است: در همه آیاتی که «کلاّ» در آنها به کار رفته است، اگر برای«کلاّ» معنای «ردّ و نفی» در نظر گرفته شود، برآن وقف می­شود و اگر به معنای«ألا» تنبیه یا«حقاً» باشد، بر قبل از «کلاّ» وقف می­شود و«کلاّ» شروع جمله بعد است. (دانی، المکتفی فی الوقف والابتداء، 1407: ‏2/ 128) او به تفصیل ذیل آیات حکم وقف بر«کلاّ» را نیز بیان کرده است. بخشی از کتاب «شرح کلاّ و بلی و نعم والوقف على کلّ واحدة منهنّ فی کتاب الله عزّ و جلّ» از مکی بن ابی طالب به معنای«کلاّ» و حکم وقف و ابتدای از آن اختصاص دارد. او با انتخاب سه معنای«لا» نافیه، «حقاً» و «ألا» برای«کلاّ»، ذیل آیات به حکم وقف بر«کلاّ» و ابتدای از آن با توجه به معنای آن پرداخته است. مکّی در پایان وقف بر«کلاّ» را چهار قسم ذکر کرده است. در 11 آیه وقف بر «کلاّ» را انتخاب کرده است در عین حال ابتدای از «کلاّ» را نیز در صورت معنای دیگر برای «کلاّ» جایز شمرده است. در 18 آیه وقف بر«کلاّ» را نیکو ندانسته و ابتدای از آن را نیکو شمرده است و در دو آیه هیچ کدام از وقف و ابتدا را نیکو ندانسته و در دو آیه وقف را نیکو و ابتدای از«کلاّ» را نیکو ندانسته است (مکی بن ابی طالب، شرح کلا و بلی و نعم والوقف، بی‌تا: 68ـ70). ابن جوزی (597ق) در کتاب «المدهش» بابی را به«کلاّ» اختصاص داده و در باره معنا و وقف بر آن در آیات سخن گفته است. او دو معنای«لا» نافیه و«حقاً»را برای«کلاّ» ذکر کرده است و با انتخاب معنای «لا» در 14 آیه وقف بر«کلاّ» را نیکو دانسته و در 19 آیه  باقیمانده وقف بر«کلاّ» را با وجود معنای «حقاً» نیکو ندانسته است (ابن جوزی، المدهش، بی‌تا: 20). زرکشی (794ق) در جلد اول «البرهان» فصلی را به اقسام وقف ابتدا از «کلاّ» اختصاص داده و سه قسم برای وقف و ابتدا از «کلاّ» در نظر گرفته است، به عقیده او در 12 آیه هم وقف و هم ابتدا جایز است و در سه آیه هیچ کدام از وقف و ابتدا از «کلاّ» جایز نیست و در 18 آیه فقط ابتدای از «کلاّ» جایز است  (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1410: 1/ 20ـ522). سیوطی (911ق) در نوع بیست و هشت «الاتقان فی علوم القرآن» حکم وقف و ابتدا از «کلاّ» را با توجه به معنای آن بیان کرده است. به عقیده او از مجموع 33 آیه قرآن که «کلاّ» در آنها آمده است در هفت آیه «کلاّ» به اتفاق معنای «ردع» دارد، بنابر این بر آن وقف می‌شود و در بقیه آیات اگر «کلاّ» فقط به معنای «حقاً» باشد، وقف بر آن جایز نیست و در آیاتی که احتمال معنای «ردع» و «حقاً» وجود دارد، وقف و ابتدا از «کلاّ» جایز است (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 176). اشمونی (926ق) در کتاب «منار الهدی فی بیان الوقف و الابتداء» ذیل آیه 79 سوره مریم در باره معنای «کلاّ» و وقف و ابتدای از آن سخن گفته است. او دو معنای «ردع و زجر» و«ألا» را برای کلاّ ترجیح داده که در صورت معنای اول وقف بر«کلاّ» نیکو است و در صورت داشتن معنای دوم بر ماقبل «کلاّ» وقف شده و«کلاّ» ابتدای جمله است (اشمونی، 1422: 483). آلوسی (1370ق) در تفسیر «روح المعانی» ذیل آیه 79سوره مریم، دیدگاه فرّاء (207ق) را در باره وقف و ابتدا از «کلاّ» ذکرکرده است. به عقیده او اگر «کلاّ» ردّ مطلب قبل باشد، وقف بر آن نیکوست و اگر به معنای «ألا» تنبیه یا به معنای «حقاً» باشد، ابتدای از آن نیکوست و در آیاتی که هر دو احتمال وجود دارد، هم وقف و هم ابتداء از «کلاّ» جایز و نیکو است. در نظر «فرّاء» (207ق) وقف و ابتداء از«کلاّ» چهار قسم است: الف) در ده آیه قرآن هم وقف و هم ابتدا از «کلاّ» نیکو است؛ ب) در دو آیه وقف بر «کلاّ» نیکو و ابتدای از آن نیکو نیست؛ ج) در 19 آیه وقف بر «کلاّ» نیکو نیست و ابتدای از آن نیکو استو  د) در دو آیه هیچ کدام از وقف و ابتدا از «کلاّ» نیکو نیست (آلوسی، نقش وقف و ابتداء در معنای محوری تلاوت قرآن، 1415: 8/ 47). برخی نیز وقف بر «کلاّ» را در صورتی که دارای معنای مفیدی باشد، جایز می‌دانند (ر.ک: شهیدی‌پور، نقش وقف و ابتداء در معنای محوری تلاوت قرآن، 1395: 107).

با وجود نکات مفیدی که این دانشمندان درباره وقف و ابتدا از «کلاّ» بیان کرده­اند؛ امّا کاستی‌هایی در این زمینه وجود دارد. در تحقیقات جدید به طورمستقل کسی به این موضوع نپرداخته است. با توجه به اینکه وقف و ابتدا از«کلاّ» کاملاً تابع معنای «کلاّ» است، این پژوهش در نظر دارد به طور مستقل با استفاده از دیدگاه‌های دانشمندان در باره معنای «کلاّ» و انتخاب معانی صحیح به تفصیل به بررسی حکم وقف و ابتدا از «کلاّ» در آیات بپردازد.

مفهوم شناسی

معنای وقف

«وقف» مصدر فعل «وَقَفَ» و  در لغت به معناى حبس ‏ (جرجانى، 1411: 264) و بازداشتن (‏بیهقى، تاج المصادر، بی‌تا: 1/ 169) یا باز ایستادن از انجام کار یا گفتار (اشمونى، منار الهدی فی بیان الوقف والابتداء، 1423: 8؛ حصرى، معالم الهدا الی معرفه الوقف والاتبداء، بی‌‌تا: 232) آمده است. وقف در اصطلاح علم قرائت، جدا کردن کلمه از ما بعد آن است (جرجانى، 1411: 265). اصطلاح «وقف» در مقابل «ابتدا» قرار دارد.

معنای ابتدا

«ابتدا» مصدر باب افعال از «بدأ» است که از گشایش و شروع شى‏ء حکایت می­کند، همانطور که گفته مى‏شود: کار را ابتدا نمودم و از اول شروع کردم (ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، 1389: 1/ 212). معنای اصطلاحی «ابتدا» تفاوت چندانی با معنای لغوی آن ندارد و در اصطلاح علم قرائت عبارت است از: «آغاز تلاوت در ابتداء یا بعد از وقف» (دانی، کریم دولتی، المکتفی فی الوقف والابتداء، 1382: 4).

اقسام وقف

تقسیم بندى وقف به تام، کافى، حسن و قبیح، یکى از شایع‏ترین و پر طرفدارترین تقسیم‏بندی‌ها در میان علماى وقف و ابتدا و اهل قرائت است (شاکر، قواعد وقف و ابتداء در قرائت قرآن کریم، 1381: ‌33؛ شهیدی­پور، نقش وقف و ابتدا در معنای محوری تلاوت قرآن، 1395: 51). ابو عمرو دانى (444ق) ترکیبى از تقسیم بندى ابن انبارى (328ق) و ابن نحاس (338ق) را مورد توجه قرار داده و وقف را به چهار گونه تام مختار، کافى جایز، صالح مفهوم و قبیح متروک تقسیم کرده است (دانی، المکتفی فی الوقف والابتداء، 1422: 2/ 7). شیخ محمود حصری قاری و استاد مشهور مصری با تلفیق دیدگاه‌های علمای پیشین، پس از تقسیم وقف  به دو قسم اختیاری و اضطراری، اقسام وقف اختیاری را نه قسم می­داند که عبارتند از: سنّت، لازم، تام، کافی، حسن، صالح، جایز، معانقه و قبیح. وقف «سنّت» عبارت است از مواضعی که طبق روایات، پیامبرa بر آنها وقف می­فرموده است که حصری 17 مورد برای آن ذکر کرده است (حصری، معالم اهتداءالی معرفة الوقف والابتداء، 1375: 38). وقف «لازم» در مواردی است که اگر دوطرف به یکدیگر وصل شوند مفهوم آیه تغییر می‌کند، مانند وقف در «بمؤمنین» در آیه 8 سوره بقره (همان، 39). وقف «تام» وقفى است که وقف بر آن و ابتداء به مابعد نیکوست و از جهت لفظ و معنا، از مابعدش جداست (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 167). وقف «کافى» در مواردى است که وقف بر آن، صحیح و شروع از بعدش خوب است با این تفاوت که عبارت دوم، تنها از نظر معنا به عبارت اول وابسته‏ است و وابستگى لفظى بین آن دو نیست (دانی، المکتفی فی الوقف والابتداء، 1422: 2/ 10).  وقف «حسن» آن است که وقف بر آن نیکوست و ابتداى از بعدش خوب نیست (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 68). وقف «صالح»، وقف بر کلمه‏اى است که ما بعدش و یا ما قبلش با آن رابطه معنوى دارد، و همچنین بنابر راجح، بین آنان تعلق لفظى وجود دارد، مانند وقف بر کلمه «اهبطوا» در آیه 36 سوره بقره ‏ (حصری، معالم الهتداء الی معرفة الوقف والابتداء، 1375: 71 و72). وقف «جایز» در مواضعی است که از یک سو عاملی برای وقف و از سوی دیگر سببی برای وصل وجود دارد (سادات فاطمی، پژوهشی در وقف و ابتداء، 1382: 91). وقف معانقه یا مراقبه وقفى است که در آیه‏اى دو کلمه با هم باشند و می‌توان بر هر یک از آنها وقف را انجام داد، اما زمانى که وقف بر یکى از آنها صورت بگیرد مانع وقف بر دیگرى خواهد بود، پس قارى بین وقف بر کلمه اول، و یا دوم، مختار است ولى‏ نمى‏شود روى هر دو آنها وقف کرد (حصری، معالم اهتداء الی معرفه الوقف والابتداء، 1375: 7). وقف «قبیح» آن است که نه تام است و نه حسن، مانند: وقف بر بِسْمِ‏ ‏ در «بِسْمِ اللهِ» قبیح است، زیرا مضاف الیه آن فهمیده نمى‏شود (ابن انباری، ایضاح الوقف والابتداء فی کتاب الله عزوجل، 1390: 1/ 150، ر.ک سادات فاطمی، پژوهشی در وقف و ابتدا، 1382: ص79). ویژگی‌هایی مانند: «نقص معنا و مفهوم نبودن کلام» و «ایجاد تغییر در معنا» موجب قبیح شدن وقف مى‏شود (سادات فاطمی، پژوهشی در وقف و ابتدا، 1382: 80ـ 82). «وقف ناقص»، «وقف نامفهوم»، «وقف مغیّرمعنا» و «وقف کفرآمیز» از مراتب وقف قبیح است (ر.ک: شهیدی­پور، نقش وقف و ابتداء در معانی محوری تلاوت قرآن، 1395: 53-54).

از آنجا که وقف و ابتدا از «کلاّ» تابع معنای «کلاّ» است، لازم است در این بخش به ذکر معانی«کلاّ» پرداخته و سپس حکم وقف و ابتدای از آن درآیات مورد بررسی قرار گیرد.

معانی «کلاّ»

برای واژه «کلاّ» معانی مختلفی در کتابهای لغت، صرف، نحو و بلاغت گفته شده است که عبارتند از:

1ـ «ردع و زجر»

سیبویه (180ق)  پیشوای مکتب نحوی بصره و نحویون بصره معنای «کلاّ» را فقط ردع و زجر (سیبویه، الکتاب، بی‌تا: 2/ 375؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 342) و به معنای «انته لا تفعل» (ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، بی تا: 2/ 99، ابن منظور، لسان العرب، 1414: 15/ 231،طریحی، مجمع البحرین، 1375: 1/ 361) دانسته­اند. «ردع» به معنای باز داشتن از چیزی و پذیرش آن است (ابن منظور، لسان العرب، 1414: 8/ 121) و «زجر» به معنای باز داشتن و نهی کردن و پذیرفتن نهی است (همان، 4/ 319). در تفاوت «ردع» و «زجر» می­توان گفت: «ردع» نهی از گفتن سخنی است که گفته شده است و متکلم با این کلمه مخاطب را از تکرار دوباره آن سخن نهی می­کند و «زجر» به معنای نهی و منع کردن از فعل و عملی است که ممنوع است. بنابر این قبل از «ردع» حتما باید کلامی باشد که متکلم مخاطب را از آن نهی و منع نماید. به ادعای سیوطی از مجموع 33 مرتبه­ای که حرف «کلاّ» در قرآن به کار رفته است، هفت آیه به اتّفاق و بدون نیاز به تقدیر بر معنای ردع حمل می­شود که بر آن وقف می­شود و در بقیه آیات احتمال چند معنا برای «کلاّ» وجود دارد (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 176). با وجود شهرت «کلاّ» به حرف ردع و زجر، این معنا در تمامی آیاتی که «کلاّ» در آنها به کار رفته، جاری نمی­شود، بنابراین معنای دومی برای این واژه در نظر گرفته­اند، امّا این معنای دوم محل اختلاف است.

2ـ ردّ کلام قبل

ابن فارس (395ق ) «ردّ» کلام قبل را یکی از وجوه معنای «کلاّ» ذکر کرده و در آیه شریفه Pکلاّ إنّ الانسانَ لَیَطغَیO (علق/ 6) معنای «ردّ» و در آیه Pکلاّ بل لا تکرمون الیتیمَO (فجر/ 17) معنای «ردع» را برگزیده و از این جهت بین معنای «ردع» و «ردّ» تفاوت قائل شده است^. (بابتی، عزیزه فوّال، المعجم المفصل فی النحو العربی، بی‌تا: 2/ 832).

3ـ «لا» نافیه

ابن جوزی (597 ق) معنای «لا» نافیه را یکی از دو وجه «کلاّ» در قرآن ذکر کرده است (ابن جوزی، اسباب النزول، بی‌تا: 20).

4ـ «حقاً»

معنای «حقاً» برای «کلاّ» به کسایی (189 ق) نسبت داده شده است (ابن هشام انصاری، مقنی الأریب، 1428ق: 1/ 189 و 190؛ سیوطی، الاتقان، 1391: 1/ 342، ناظر الجیش، 1410: 9/ 4503). «کلاّ» در این معنا محقق الوقوع بودن جمله قبل و یا جمله بعد را می‌رساند.

5ـ معنای «ألا» تنبیه

یکی دیگر از معانی بیان شده برای کلاّ معنای«ألا» است. برخلاف معنای ردع که مربوط به ماقبل بود؛ به مخاطب نسبت به مضمون جمله بعد آگاهی و هشدار می‌دهد. این معنا نخستین بار از سوی ابوحاتم رازی (248 ق) بیان شده است. به نظر ابوحاتم این معنا، بعد از معنای ردع و زجر، معنای دوم برای«کلاّ» و در مواردی جاری است که تفسیر کلاّ به معنای ردع و زجر در آیه ممکن نباشد (ازهری، 1421: 10/ 199؛ صبان، حاشیه الصبان علی شرح الاشمونی، 1424: 1/ 407).  ابن هشام (761 ق) برای معنای دوم «کلاّ» این قول را ترجیح داده است (ابن هشام انصاری، مغنی الادیب، 1428: 1/ 189). لازم به ذکر است که هرچند معانی «تنبیه، توبیخ و انکار و  تحضیض» که برای «ألا» گفته شده است (ابن هشام انصاری، مغنی الادیب، بی‌تا: 1/ 68 و 69 )، در آیات قرآن برای «کلاّ» قابل انطباق است. اما از جهت لفظ، «ألا» ملایم است در حالی که«کلاّ» مشدّد است و شدت و تأکید بیشتری دارد، از طرفی«ألا» با ماقبل ارتباطی ندارد، در حالی که«کلاّ» با مضمون جمله قبل مرتبط است.

6ـ حرف تصدیق به منزله «إی»

یکی دیگر از معانی بیان شده برای«کلاّ» حرف جواب و  تصدیق و هم معنا با«إی» است که به همراه قسم به کار می‌رود. مانند: «کلاّوالله» به معنای: إی والله. ابن هشام این دیدگاه را به نضر بن شمیل (203 ق)، فرّاء (207 ق) و پیروان آنها نسبت داده است که «کلاّ» را در آیه شریفه Pکَلاَّ وَالْقَمَرِO (مدثر/ 32) به معنای «إی و القمر» ذکر کرده­اند (ابن هشام انصاری، مغنی الدیب، 1428: 1/ 189). ابن هشام «إی» را حرف جواب به منزله «نعم» دانسته که برای تصدیق خبر یا اعلام مستخبر یا وعد طالب می­آید. در نوع جمله بعد از آن نحویون اتفاق نظر دارند که باید جمله قسم باشد، مانند: Pیستنبئونک أحقٌّ هو قل إی و ربّیO (یونس/ 53). از آنجا که در برخی استعمالات «کلاّ» به همراه قسم آمده است، آن را حرف تصدیق و به منزله «إی» دانسته اند. برخی نیز «کلاّ» را به دلیل وجود معنای ابطال و نفی، نقیض حروف جواب مانند «إی» و «أجل» شمرده­اند (راغب اصفهانی، مفردات، 1412: 725).  بنابر این صحیح بودن این معنا در برخی استعمالات «کلاّ» موجب پذیرش آن نیست .

7ـ حرف جواب به معنای «نعم»

این قول نیز از  نضر بن شمیل (203 ق) عالم به ایام عرب و فقه اللغة  و در باره آیه Pکلاّ و القمرO (مدثر/ 32) ذکرشده است که «کلاّ» را حرف جواب و به معنای «نعم» نیز ذکر کرده است (ابن هشام، مغنی الادیب، 1428: 1/ 189؛ ناظر الجیش، شرح التسهیل المسمی تمهید القواعد، 1410: 9/ 4503؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 342). «نعم» از حروف جواب است که بعد از کلام خبری، برای «تصدیق» و بعد از امر ونهی، برای «وعد» و بعد از استفهام برای«اعلام و آگاه کردن» استعمال می­شود، و اگر در صدر کلام واقع شود برای تأکید است (ابن هشام، مغنی الدیب، بی‌تا: 2/ 45). پس در صورت وجود معنای «نعم» در«کلاّ» باید جمله قبل مورد توجه قرار گیرد تا مشخص شود کدام معنای «نعم» برای «کلاّ» صحیح است .

8ـ به منزله قسم

محمد بن واصل فقیه شافعی (697 ق) در بعضی مواضع معنای قسم را برای «کلاّ» ذکر کرده است، مانند آیه: Pکلاّ لبُینبَذَنَّ فی الحطمةO (همزه/ 4)، ظاهراً به دلیل اینکه جمله بعد از«کلاّ» حالت جواب قسم را دارد، معنای قسم را انتخاب نموده است (ناظر الجیش، شرح التسهیل المسمی تمیهد القواعد، 1410: 9/ 4504). همراه بودن «کلاّ» با جمله­ای که شرائط جواب قسم را دارد، نمی­تواند دلیلی بر معنای قسم برای آن باشد، به خصوص که در موارد دیگر استعمال «کلاّ» در قرآن، جمله بعد از آن حالت جواب قسم را ندارد. از طرفی در بحث حروف قسم، سخنی از «کلاّ» به عنوان یکی از حروف قسم، مطرح نشده است و هیچ­یک از علمای صرف و نحو و لغت «کلاّ» را از حروف قسم ذکر نکرده­اند. استعمال «کلاّ» به همراه قسم در اشعار عرب نیز دلیلی دیگر است، مانند:

کلاّ و ربّ البیتِ لو لَقُونی                      شفعاً و وتراً لَتَواکِلُونی

ترجمه: آگاه باش! قسم به پروردگار کعبه اگر آنها مرا ملاقات می­کردند، هر آینه به من اعتماد می­کردند، چه باکسی باشم یا تنها باشم (ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، 1415: 8/ 318).

9ـ به معنای «سوف»

سیوطی (911ق) به حکایت ابوحیان (546 ق) از فرّاء (207 ق)  و ابن سعدان (231ق)  اشاره کرده است که آنها «کلاّ» را به منزله «سوف» نیز گرفته‌اند (فرّاء، بی‌تا: 2/ 92، سیوطی، الاتقان، 1391: 1/ 43). این معنا فقط حکایت شده است و مثالی برای آن ذکر نشده است. به نظر می­رسد از این جهت که«کلاّ» معنای تهدید دارد، آن را به منزله«سوف» دانسته­اند. از آنجا که اصل معنای«سوف» تهدید نیست و در برخی موارد ممکن است تهدید مخاطب را در پی داشته باشد پس نمی­توان این معنای فرعی را برای«کلاّ» در نظر گرفت، از طرفی در آیاتی مانند: Pکلاّ سیعلمونO (نبأ/ 4) و Pکلاّ سوف تعلمونO (تکاثر/ 3) به دلیل وجود سین و سوف این معنا قابل تقدیرنیست. شاید به همین دلیل بوده که ناظر الجیش این دیدگاه را غریب شمرده است (‌ناظر الجیش، شرح تسهیل المسمی تمهید القواعد، بی‌تا: 9/ 4504).

از بین معانی مختلفی که برای «کلاّ» گفته شده است، احتمال معنای «ردع» تنبیه در همه آیات و احتمال معنای «تنبیه» در برخی آیات برای«کلاّ» وجود دارد ولی معانی دیگر این خصوصیت را ندارند، به عنوان مثال معنای«إی» و «نعم» در آیه 100 سوره مؤمنون و آیه 15 سوره شعراء ممکن نیست و موجب اخلال در معنا می­شود و یا در آیاتی که همزه «إنّ» بعد از آن مکسور است، معنای«حقاً» برای«کلاّ» جایز نیست، زیرا بعد از«حقاً» همزه «إنّ» مفتوح است (ابن هشام انصاری، مغنی الدیب، 1428: 1/ 89). البته این اشکال بدین ترتیب قابل توجیه است که اگر«حقاً» قَسَم  باشد، حرکت همزه  بعد از آن مکسور است وتوجیه دیگر اینکه «کلاّ» به معنای«حقاً» است و نیازی نیست که همه احکام آن را داشته باشد. بنابراین در بیشترآیات معنای «حقاً» مانند معنای «ردع» صحیح است. انتخاب معنای مناسب برای «کلاّ» نقش اصلی در حکم وقف یا ابتدای از آن دارد.

نقش معنای «کلاّ» در وقف یا ابتدای از آن

«کلاّ» از نظر سیبویه (161ق)؛ خلیل (175ق)؛ مبرّد (285ق)؛ زجّاج (316ق) و اکثر بصریین حرف و معنایی غیر از ردع و زجر ندارد. لذا وقف برآن و ابتدای به مابعدش در تمام آیاتی که به کار رفته است، جایز است (ابن هشام انصاری، مغنی الادیب، 1428: 1/ 189). در نظر کسانی که وقف بر«کلاّ» را مطلقا منع نموده و ابتدا به«کلاّ» را اختیار نموده­اند، «کلاّ» در همه آیات به معنای«ألا» تنبیه است که کلام با آن آغاز می­شود و کسانی که قائل به تفصیل هستند، «کلاّ» را در برخی آیات حرف ردع و زجر دانسته و وقف بر آن را جایز شمرده­اند و در برخی آیات به معنای «ألا» یا به معنای «حقا» دانسته و ابتدا از آن را جایز شمرده­اند و در آیاتی که احتمال دو یا سه معنا برای «کلاّ» وجود دارد، طبق هر معنا وقف یا ابتدا از «کلاّ» جایز است و اگر در آیه­ای هم معنای ردع و هم معنای دیگری برای «کلاّ» جایز باشد، وقف وابتدا در«کلاّ» جایز است ولی وقف ترجیح دارد، زیرا معنای غالبی «کلاّ» ردع است (قسطلانی، لطائف الاشارات لفنون القرائات، 1393: 259 و 260). امّا با بررسی­های انجام شده در استعمالات قرآنی این واژه به این نتیجه می­رسیم که با وجود چند معنایی بودن«کلاّ»، بر خلاف دیدگاه مشهور اصلی­ترین معنا که در همه آیات قابل حمل بر «کلاّ» است، معنای هشدار است، بنابراین در همه آیات ابتدای از آن صحیح است.

با توجه به دیدگاه‌های مختلف می­توان برای حکم وقف و ابتدای از «کلاّ» هفت قسم در نظر گرفت:

1. وقف بر«کلاّ» و ابتدا از مابعد در صورتی که «کلاّ» در آیه فقط به معنای ردع یا نفی ماقبل است؛

2. وقف بر ماقبل«کلاّ» و ابتدا از آن در صورتی که فقط به معنای«ألا» تنبیه یا«حقا» است؛

3. ترجیح وقف بر «کلاّ» در صورتی که معنای ردع بر معانی دیگر ترجیح داشته باشد؛

4. ترجیح ابتدا از «کلاّ» در صورتی که احتمال معنای ردع منتفی یا ضعیف است؛

5. وقف بر ماقبل «کلاّ» و وقف بر خود«کلاّ» در مواردی که «کلاّ» حکم یک کلام مستقل را دارد. مانند آیاتی که بعد از آن «بل» آمده است؛

6. هیچ‌کدام از وقف و ابتدا از «کلاّ» جایز نیست و «کلاّ» متصل به ماقبل و مابعد است، مانند آیاتی که بعد از حرف عطف «ثُمَّ» آمده است؛

7. جواز وقف و ابتدا از «کلاّ» در صورتی که هیچ یک از معانی بر دیگری ترجیح نداشته باشد.

حکم وقف و ابتدای از«کلاّ» در آیات قرآن

در این بخش با توجه به معنای «کلاّ» و هفت قسمی که برای وقف یا ابتدای از «کلاّ» بیان شد، به بررسی برخی از آیاتی که «کلاّ» در آنها استعمال شده است می­پردازیم:

قسم اول. وجوب وقف بر «کلاّ»

با جست و جو در استعمالات «کلاّ» در قرآن مشخص شد که در هیچ کدام از 33 آیه«کلاّ» فقط معنای ردع ندارد . بلکه به همراه معنای ردع، احتمال معنای دیگری نیز صحیح است. از این جهت است که مفسران ذیل آیه احتمال دو یا چند معنا را برای «کلاّ» ذکر کرده­اند. حتی در هفت آیه­ای که سیوطی ادعا کرده است که معنای ردع مورد اتفاق است، احتمال معنایی غیر از ردع برای «کلاّ» در آنها وجود دارد و یا در 11 آیه­ای که مکی بن ابی طالب، معنای نفی را ترجیح داده و وقف بر «کلاّ» را انتخاب کرده است، معانی دیگر را هم برای «کلاّ» در همین آیات جایز دانسته است. بنابر این برای قسم اول شاهدی وجود ندارد که«کلاّ» فقط معنای ردع یا معنای نفی داشته باشد و فقط وقف بر آن صحیح باشد .

قسم دوم. وجوب ابتدا از«کلاّ»

همانطور که بیان شد، بر خلاف دیدگاه مشهور اصلی­ترین معنا که در همه آیات قابل حمل بر «کلاّ» است، معنای هشدار است، بنابراین در همه آیات ابتدای از آن صحیح است. اما برای این قسم نیز که فقط ابتدای از«کلاّ» جایز باشد، شاهدی وجود ندارد، زیرا در همه آیاتی که «کلاّ» به معنای هشدار است، احتمال معنای دیگر نیز وجود دارد.

قسم سوم. ترجیح وقف بر «کلاّ»

در آیاتی که معنای ردع، بر معانی دیگری  که برای «کلاّ» گفته شده است، غلبه داشته باشد، وقف بر«کلاّ» ترجیح دارد، مانند: آیه 79 سوره مریم که به ذکر دیدگاه‌های مختلف پیرامون آن می­پردازیم:

Pأ فَرَأَیتَ الَّذِی کَفَرَ بِآیاتِنا وَ قالَ لَأُوتَینَّ مالاً وَ وَلَداً أَطَّلَعَ الْغَیبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً  کَلاَّ سَنَکْتُبُ ما یقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدًّاO.

آیا دیدى کسى را که آیات ما را انکار کرد و به آن کفر ورزید، و گفت: مسلما اموال و فرزندان فراوانى نصیبم خواهد شد! آیا او از اسرار غیب آگاه شده یا از خدا عهد و پیمانى در این زمینه گرفته است؟ این چنین نیست ما به زودى آنچه را مى‏گوید، مى‏نویسیم و ما عذاب خود را بر او مستمر خواهیم داشت.

فرّاء (207 ق) و بدر الدین زرکشی (794ق ) این آیه را از مواردی شمرده­اند که هم وقف و هم ابتدا از «کلاّ» نیکوست (آلوسی، روح المعانی، 1415: 8/447؛ زرکشی، 1410: / 521)، زیرا در این آیه جایز است «کلاّ» ردّ مطلب قبل باشد که وقف بر آن نیکوست و جایز است به معنای«ألا» تنبیه یا به معنای «حقاً» باشد که ابتدای از آن جایزاست. مکی بن ابی طالب (437 ق) در این آیه معنای Pلیس الأمر کذلکO را برای «کلاّ» اختیار نموده است. پس معنا با «کلاّ» تمام و برآن وقف می­شود، یعنی: کافر نزد خدا عهدی اتخاذ نکرده است (مکی بن ابی طالب، شرح کلا و بلی و نعم الوقف، بی‌تا: 28). ابو عمرو دانی (444 ق) وقف بر «کلاّ» را تام و ابتداء به آن را در صورتی که «کلاّ» به معنای «ألا» باشد جایز دانسته است (دانی، المکتفی فی الوقف و الابتداء، 1407: 2/ 128). ابن جوزی ( 597ق) با انتخاب معنای لا نافیه برای «کلاّ» وقف بر آن را نیکو شمرده است (ابن جوزی، المدهش، بی‌تا: 20). ابن جزری (883 ق) نیز«کلاّ» را ردّ و نفی کلام قبل و وقف بر آن را جایز دانسته است (ابن جزری، التمهید فی علم التجوید، 1376: 185). سیوطی (911 ق) این آیه را از هفت موردی شمرده است که «کلاّ» در آن به اتفاق معنای ردع دارد و لذا بر آن وقف می­شود (سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، 1391: 1/ 176). برخی مفسران نیز ضمن تفسیر آیه و بیان معنای «کلاّ» حکم وقف و ابتدا از آن را چنین ذکر کرده­­اند:

سمرقندی (376 ق) دو معنای «نفی» و «ألا» تنبیه را در آیه برای «کلاّ» ذکر نموده که در صورت داشتن معنای اول وقف بر «کلاّ» تمام است و در صورت معنای دوم «کلاّ» ابتدای جمله بعد است (سمرقندی، بحرالعلوم، بی‌تا: 2‏/ 386). قرطبی (671 ق) معنای «لا» نافیه و «حقاً» را برای «کلاّ» ذکر نموده که در صورت معنای اول وقف بر آن تمام است و در صورت معنای دوم بر «عهداً» وقف شده و «کلاّ» ابتدای جمله بعد است. یعنی: «حقاً سنکتب ما یقول» به تحقیق آنچه را می­گوید، ثبت خواهیم کرد (قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، 1364: ‏11/ 147) .

وقف و ابتداء در آیه شریفه تابع معنای «کلاّ» است و در این آیه معانی «ردع و زجر»، «ردّ»، «حقا» و «ألا» تنبیه برای آن ذکرشده است. «کلاّ» در آیه شریفه پاسخی محکم و کوبنده به حکایتی است که خداوند نقل نموده است که آن کافر هیچ اطلاعی از غیب ندارد، هیچ عهدی بین او و خداوند مبنی بر اعطای مال و فرزند وجود ندارد. با وجود صحیح بودن معانی فوق، معنای ردع در آیه ترجیح دارد بنابر این، وقف بر«کلاّ» در این آیه ترجیح دارد و بهتر است بر«کلاّ» وقف شود. در این آیه گویا «کلاّ» با اقتدار تمام بین دو آیه، قد علم کرده است از طرفی با تاکید تمام مطلب قبل را ردّ نموده و مخاطب را از گفتن چنین سخنانی باز داشته و به مخاطبین این اطمینان را می­دهد که هرگز چنین اتفاقی نخواهد افتاد و به آن شخص کافر مال و فرزند عطا نخواهد شد و از طرفی بر تحقق جمله بعد تأکید می‌کند که گفته‌های او ثبت و ضبط خواهد شد و بر علیه او خواهد بود و عذاب ممتد در انتظار اوست.

قسم چهارم. ترجیح ابتدا از «کلاّ»

در آیاتی که احتمال معنای ردع منتفی است و یا نیاز به توجیه و تقدیر دارد، ابتدای از «کلاّ» ترجیح پیدا می­کند. مانند: آیه 31 و 32 سوره مدثر که به ذکر آن می‌پردازیم:

Pوَمایعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلاَّ هُوَ وَ ما هِی إِلاَّذِکْرى ‏لِلْبَشَرِکَلاَّ وَالْقَمَرO؛ «لشکریان پروردگارت راجز او نمى‏داند، و این جز هشدار وتذکرى براى انسانها نیست چنین نیست که آنها تصور مى‏کنند، سوگند به ماه».

به عقیده فرّاء (207ق) در این آیه «کلاّ» به معنای «إی» و صله قسم است، پس وقف بر آن نیکو نیست و ابتدای از آن نیکوست (آلوسی، روح المعانی، 1415: 8/ 47). مکی بن ابیطالب (437ق) نیز وقف بر«کلاّ» را نیکو نمی­داند، زیرا موجب نفی کلام حقی است که خداوند فرموده است، پس ابتدا از«کلاّ» با در نظر گرفتن معنای«حقاً» برای آن نیکو است (مکی بن ابی طالب، شرح کلا و بلی و نعم الوقف، بی‌تا: 39). به نظر ابوعمرو سعید دانی (444ق) وقف بر ماقبل «کلاّ» وقف تام و «کلاّ و القمر» ابتدای جمله است (دانی، المکتفی فی الوقف والابتداء، 1407: 2/ 225). ابن جوزی (598ق) «کلاّ» را به معنای «حقاً» ذکر نموده، و وقف برآن را نیکو نمی­داند (ابن جوزی، المدهش، بی‌تا: 20). زرکشی (794ق) نیز این آیه را جزء مواردی ذکر کرده است که فقط ابتدا از «کلاّ» در آن جایز است (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1410: 1/ 521). مفسران در این آیه معنای «ردع» (برای نمونه: اندلسی، البحر المحیط فی التفسیر، 1420: ‏10/ 335؛ کاشانی، زبده التفاسیر، 1423: ‏7/ 246؛ آلوسی، روح المعانی، 1415: ‏15/ 144؛ ابن عاشور، التحریر والتنویر، بی‌تا: ‏29/ 298)، «حقاً» (طوسی، مجمع البیان، بی‌‌تا: 10/ 182؛ قرطبی، 1364: ‏20/ 84؛طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،  1372: ‏10/ 590)، «ألا» استفتاح (سیوطی، اکشاف عن الحقائق غوامض التنزیل، 1416: 579)، «ردّ» (ابن عطیه اندلسی، المحرز الوجیز فی تفیر الکتاب العزیز، 1422: 5/ 97)، «نفی» (زمخشری، الکشاف عن الحقائق غوامض التنزیل، 1407: ‏4/ 653) و حرف جواب به منزله «إی» را برای «کلاّ» ذکرکرده­اند (قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، 1364: 20/ 83؛ آلوسی، روح المعانی، 1415: 8/ 447). معنای ردع مربوط به سخن کسی است که در هنگام نزول آیه در باره تعداد خزنه جهنم گفته بود: من توان مقاومت در برابر هفده تن از آنها را دارم، اما به دلیل اینکه در ظاهر آیه اشاره‌ای به سبب نزول نشده است این معنا پذیرفته نیست. پس وقف بر«کلاّ» صحیح نیست. معنای ردّ و نفی ماقبل نیز به گفته مکی بن ابی طالب قابل قبول نیست. اما احتمال معنای«حقاً»، «ألا» تنبیه و حرف جواب «إی» برای «کلاّ» در این آیه وجود دارد. بنابر این طبق هر سه احتمال «کلاّ» ابتدای جمله است و بر آن وقف نمی­شود. پس ابتدای از «کلاّ» ترجیح دارد.

قسم پنجم. وقف بر ماقبل «کلاّ» و وقف بر خود «کلاّ»

در آیاتی که «کلاّ» متصل به ماقبل یا مابعد نیست و یک کلمه مستقل است، هم بر ماقبل و هم بر خود آن وقف می‌شود. مانند آیه 27، سوره سبأ که به توضیح آن می­پردازیم:

Pقُلْ أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ کَلَّا بَلْ هُوَ اللهُ الْعَزِیزO؛ «بگو: کسانى را که به عنوان شریکان (خدا) به او ملحق ساخته‏اید به من نشان دهید! هرگز چنین نیست! بلکه او خداى شکست ناپذیر [و] فرزانه است».

فرّاء (207 ق) این آیه را جزء آیاتی می­داند که هم وقف و هم ابتدای از آن نیکو است (آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، 1415: 8/ 446) مکی بن ابی طالب (437 ق) «کلاّ» را ردّ جمله قبل و به معنای لا نافیه گرفته و وقف بر آن را «حسن بالغ» ذکر کرده است و معنای آیه این است: آیا این شرکاء از جنس ملائکه که به خدا ملحق نموده­اید چیزی خلق کرده­اند؟ و «کلاّ» در جواب آنها می­گوید: نه، هیچ چیز خلق نکرده­اند. او همچنین به معنای«ألا» و«حقاً» در آیه نیز اشاره کرده که در این صورت ابتدای از کلاّ جایز است، امّا وقف را اختیار نموده است (مکی بن ابی طالب، شرح کلا و بلی و نعم الوقف، بی‌تا: 35). ابوعمرودانی (444 ق) وقف بر کلاّ را تامّ (ابوعمرودانی، الکتفی فی الوقف والابتداء، 1407: 2/ 170) و ابن جوزی (597ق) «کلاّ» را به معنای لا نافیه و وقف برآن را نیکو ذکر کرده‌اند (ابن جوزی، المدهش، بی‌تا: 20). زرکشی (794 ق) هیچ­کدام از وقف و ابتداء را در این آیه جایز نمی‌داند (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1410: 1/ 521). بر خلاف او ابن جزری (883ق) هم وقف و هم ابتدا از «کلاّ» را جایز دانسته است (ابن جزری، النشر القرائات العشر، 1421: 187).

در آیه شریفه آمدن حرف «بل» بعد از «کلاّ» نشان می­دهد که قبل از «بل» باید جمله مستقلی باشد و در واقع «کلاّ» به منزله یک جمله مستقل است که در پاسخ پرسش‌های احتمالی است که مشرکین می­دهند. «کلاّ» در واقع بعد از ابطال وجود شریک برای خدا بیان می­کند که هیچ چیزی صلاحیت مشارکت با او را ندارد و آنها باید از این ادعایشان دست بردارند، از طرفی، بزرگی اشتباهشان را نیز یادآوری می­کند، پس به عنوان یک کلمه مستقل باید به آن نگریست که متصل به ماقبل نیست، زیرا جمله قبل درخواست ارائه شرکاء از مشرکین است و با «شرکاء» کلام کامل می­شود، بنابراین برماقبل آن وقف می­شود، همچنین با وجود بل متصل به مابعد هم نیست، پس برخود او وقف می­شود و خداوند برای تاکید وتحکیم معانی بلند «کلاّ» جمله «بل هوالله العزیز الحکیم» را بیان فرموده است .

قسم ششم. نه وقف، نه ابتدا

در آیاتی که«کلاّ» متصل به ماقبل و مابعد است، هیچ­کدام از وقف و ابتدا از آن صحیح نیست، مانند: آیه 15سوره شعراء که به توضیح آن می­پردازیم:

Pوَ لَهُمْ عَلَی ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ یقْتُلُونِ قالَ کَلاَّ فَاذْهَبا بِآیاتِنا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَO؛ «و آنان (به اعتقاد خودشان) بر گردن من گناهى دارند مى‏ترسم مرا بکشند (و این رسالت به پایان نرسد)! فرمود: «چنین نیست، (آنان کارى نمى‏توانند انجام دهند)! شما هر دو با آیات ما (براى هدایتشان) بروید ما با شما هستیم و (سخنانتان را) مى‏شنویم» (شعراء/ 14 و15).

فرّاء (207ق) این آیه را از مواردی ذکر کرده که وقف بر«کلاّ» نیکو و ابتداء به آن نیکو نیست (آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، 1415: 8/ 446). مکی بن ابی طالب (437ق) وقف بر«کلاّ» را به دلیل معنای «لا یصلون إلی قتلک» حسن جیّد ذکرنموده و «فاذهبا» را ابتدای جمله قرار داده است. او همچنین جایز دانسته که «کلاّ» به معنای «ألا» یا «حقاً» باشد که در این صورت ابتداء به آن نیکو نیست، زیرا تقدیر آن یعنی: «قال ألا فاذهبا» یا «قال حقاً فاذهبا» یک جمله است و بر «قال» بدون ذکر مفعول آن وقف نمی­شود (مکی بن ابی طالب، بی‌تا: 33). ابوعمرو دانی (444ق) «کلاّ» را به معنای لا نافیه و تقدیر «لا یقدرون علی ذلک و لا یصلون» دانسته و وقف بر آن را«وقف تام» ذکر کرده است (دانی، المکتفی فی الوقف والابتداء، 1407: 2/ 150). ابن جوزی (597 ق) «کلاّ» را به معنای لا نافیه و وقف بر آن را نیکو شمرده است (ابن جوزی، المدهش، بی‌تا: 20). زرکشی (794 ق) هیچ­کدام از وقف و ابتدا از «کلاّ» را جایز نمی‌داند (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1410: 1/ 531). ابن جزری (883ق)«کلاّ» را ردّ قول موسی (فأخاف أن یقتلون) ذکر نموده است، بنابر این ابتدای از «کلاّ» در این موضع ممنوع است، زیرا«کلاّ» از گفتار سابق خداوند به حضرت موسی حکایت می­کند امّا وقف بر«یقتلون» و ابتدا از«کلاّ» را در صورت داشتن معنای«ألا» یا«حقاً» جایز دانسته است (ابن جزری، التمهید فی علوم التجوید، 1376: 186). «کلاّ» در آیه شریفه سخن خداوند متعال در پاسخ اظهارات حضرت موسیg است و با معانی بلندی که دارد طبیعی است که جانشین مفعول «قال» قرار گرفته و این قابلیت را پیدا نموده که حتی جمله «فاذهبا» به آن عطف شده است، همان‌طور که مفسران در این آیه برای معنای «کلاّ» جملاتی مانند: «لا تخافا القتل» (مقاتل بن سلیمان، 1423ق، ج3،ص259) و «ارتدع یا موسی عن هذا الظن» (فخر رازی، 1420ق، ج24،ص495) را در تقدیر گرفته­اند.  بنابر این هم وصل به ماقبل است، زیرا بین عامل و مفعول به نباید فاصله باشد و هم وصل به مابعد، زیرا بین معطوف و معطوف علیه نیز نباید فاصله باشد بنا براین در آیه شریفه بر«یقتلون» که پایان کلام موسیg است، وقف شده و از«قال» جمله شروع و تا «بآیاتنا» تمام می­شود. پس «کلاّ» با داشتن معنای جمله، مفعول به «قال» و در وسط کلام است که نه بر آن وقف می­شود و نه ابتدای از آن جایز است. خداوند با «کلاّ» این اطمینان را به موسی داده است که تو را نخواهند کشت، بلکه تو فاتح و پیروز خواهی شد پس با برادرت به سوی آنها برو.

نمونه دیگر برای این قسم، ذکر«کلاّ» بعد از حرف عطف در آیه پنج سوره  نبأ یعنی: Pثمّ کلاّ سیعلمونO است.

ابوعمرو سعید دانی وقف در آیه را «کافی بالغ» ذکر کرده است (دانی، المکتفی فی الوقف وابتداء،  1422: 2/ 28) و مکی ذیل آیه آورده است: اگر تاکید و تکرار جمله قبل باشد وقف بر آن نیکو نیست و اگر تکرار ماقبل نباشد، باز هم وقف بر آن نیکو نیست، زیرا منجر به نفی تهدید و وعید جمله قبل و نفی علم از آنها می­شود و این کفر است. ابتدا از «کلاّ» نیز در این آیه نیکو نیست، زیرا در این صورت باید بر ماقبل وقف شود و ماقبل «کلاّ» در این آیه حرف عطف «ثمّ» است و وقف بر حرف عطف بدون ذکر معطوف جایز نیست، بنابر این بهتر است که بر «سیعلمون» قبل از«ثمّ» وقف شود و جمله «کلاّ سیعلمون» تکرار و تاکید جمله اول باشد (مکی بن ابی طالب، بی‌تا، 49). پس در این آیه همانطور که فرّاء گفته است هیچکدام از وقف و ابتداء جایز نیست (آلوسی، روح المعانی، 1415: 8/ 447). زرکشی و ابن جزری وقف بر «کلاّ» را جایز ندانسته و ابتدای از«کلاّ» را جایز دانسته­اند (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1410: 1/ 451؛ ابن جزری، النشر فی القرائات عشر، 1376: 189). در این آیه باید گفت: «کلاّ» در این آیه تکرار و تأکید، تهدید و هشدار آیه قبل است و همراهی آن با حرف عطف«ثمّ» موجب می­شود که هیچ­کدام از وقف و ابتدای از آن صحیح نباشد، و از این جهت «کلاّ» متصل به ماقبل و مابعد است .

قسم هفتم. جواز وقف و ابتدا

در آیاتی که معانی ذکر شده برای «کلاّ» صحیح بوده و هیچ­کدام ترجیحی بر دیگری ندارند، وقف و ابتدا از «کلاّ» جایز است. مانند آیه چهار سوره همزه که می­فرماید: Pأ یَحسبُ أنّ مالَه أخلَدَه کلاّ لَیُنبَذَنَّ فی الحُطَمةِO. او می­پندارد که  مال و ثروتش، او را جاودانه خواهد کرد، در حالی که اشتباه کرده و قطعاً مرگ به سراغ او خواهد آمد و او در آتشی خرد کننده با خواری پرتاب خواهد شد. فرّاء این آیه در شمار ده آیه­ای ذکر کرده که هم وقف و هم ابتدا از «کلاّ» نیکو است (آلوسی، روح المعانی، 1415: 8/ 447). زرکشی نیز وقف و ابتدا از «کلاّ» را جایز دانسته است (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1410: 1/ 522). معانی «ردع»، «حقاً»، «نفی» و ردّ ماقبل برای«کلاّ» در این آیه صحیح است. ردع و نفی نسبت به گمان باطل اوست و معنای «حقاً» قَسَم و یا تاکید جمله بعد است و ترجیحی بین این معانی وجود ندارد، بنابراین وقف و ابتدا از «کلاّ» جایز بوده و وقف بر آن از نوع معانقه از اقسام وقف اختیاری است و قاری مخیّر است یک وجه را انتخاب نماید.

نتیجه

اصلی‌ترین معنا برای «کلاّ» که در همه آیات قابل حمل برآن است، معنای هشدار است و از این جهت در همه آیات ابتدا از «کلاّ» صحیح است، امّا در هر کدام از 33 آیه ای که «کلاّ» در آن به کار رفته است، علاوه بر معنای هشدار، احتمال معانی دیگر نیز برای «کلاّ» وجود دارد که طبق یک معنا بر «کلاّ» وقف و طبق معنای دیگر«کلاّ» شروع جمله است. برای وقف و ابتدای از «کلاّ» هفت حالت می­توان در نظر گرفت: وجوب وقف بر«کلاّ»، وجوب ابتدای از «کلاّ»، ترجیح وقف بر «کلاّ»، ترجیح ابتدای از «کلا»، وقف بر ماقبل «کلاّ» و وقف برخود«کلاّ»، نه وقف و نه ابتدا و جواز وقف و ابتدا.  به لحاظ چند معنایی بودن «کلاّ» برای قسم اول و دوم شاهدی وجود ندارد. بنابر این حکم وقف و ابتدا از «کلاّ» پنج قسم است:

1. ترجیح وقف بر «کلاّ» در صورتی که معنای ردع بر معانی دیگر ترجیح داشته باشد، مانند آیه 79 سوره مریم؛

2. ترجیح ابتدا از«کلاّ» در صورتی که احتمال معنای ردع منتفی یا ضعیف است، مانند آیه 31 و 32 مدثر؛

3. وقف بر ماقبل«کلاّ» و وقف بر خود«کلاّ» در مواردی که «کلاّ» حکم یک کلام مستقل را دارد، مانند آیه 27 سوره سبأ که بعد از کلاّ، «بل» آمده است؛

4. هیچکدام از وقف و ابتدا از «کلاّ» جایز نیست و «کلاّ» متصل به ماقبل و مابعد است، مانند آیه 15 سوره شعراء که «کلاّ» بعد از حرف عطف «ثُمَّ» آمده است؛

5. جواز وقف و ابتدا از «کلاّ»، در صورتی که هیچ یک از معانی بر دیگری ترجیح نداشته باشد، مانند آیه چهار سوره همزه.

از بین معانی مختلفی که برای «کلاّ» گفته شده است، احتمال معنای «ردع» تنبیه در همه آیات و احتمال معنای «تنبیه» در برخی آیات برای«کلاّ» وجود دارد ولی معانی دیگر این خصوصیت را ندارند، به عنوان مثال معنای «إی» و «نعم» در آیه 100 سوره مؤمنون و آیه 15 سوره شعراء ممکن نیست و موجب اخلال در معنا می‌شود و یا در آیاتی که همزه «إنّ» بعد از آن مکسور است، معنای «حقاً» برای «کلاّ» جایز نیست، زیرا بعد از «حقاً» همزه «إنّ» مفتوح است. البته این اشکال بدین ترتیب قابل توجیه است که اگر «حقاً» قَسَم  باشد، حرکت همزه  بعد از آن مکسور است و توجیه دیگر اینکه «کلاّ» به معنای «حقاً» است و نیازی نیست که همه احکام آن را داشته باشد. بنابراین در بیشترآیات معنای «حقاً» مانند معنای «ردع» صحیح است. انتخاب معنای مناسب برای «کلاّ» نقش اصلی در حکم وقف یا ابتدای از آن دارد. «کلاّ» از واژگان چند معنایی است که معانی «ردع و زجر»، «لا نافیه»، «ألا تنبیه»، «حقاً»، «ردّ کلام قبل»، حرف تصدیق به منزله «إی»، حرف جواب به منزله «نعم»،  قَسَم و معنای «سوف» برای آن گفته شده است. انتخاب معنای مناسب برای «کلاّ» نقش اصلی در حکم وقف یا ابتدای از آن دارد.