نقش انقلاب اسلامی در گسترش حدیث پژوهشی

مقدمه

حدیث، پس از قرآن کریم، دومین منبع مهم در دین اسلام است. در معارف شیعی به آنچه که از رسول اکرمa و ائمه معصومینb از قول، فعل و تقریر به دست ما رسیده است، حدیث گفته می‏شود. انتساب حدیث به معصومینb موجب مبنا قرار گرفتن آن برای عمل مسلمین شده و جایگاه رفیعی در نزد مسلمانان دارد. از همین رو مسلمانان به آموزش، فراگیرى و هم‌چنین ثبت و تدوین و تفسیر احادیث، توجه بسیاری کرده و مجموعه‏هاى حدیثى را که شامل هزاران روایت در تمام موضوعات مورد نیاز مسلمانان است، فراهم آورده‏اند. چنین رویکردِ روز افزونی باعث شد تا دانش حدیث به تدریج شکل گرفته و شاخه‌های متعددی برای فهمِ مقصودِ اصلی امام معصوم ایجاد گردد و بدین ترتیب، دانش‏هاى رجال، تاریخ حدیث، مصطلحات حدیث، فقه الحدیث و. . . براى حفظ، نشر، فهم و تبیین میراث روایى پدید آمد.

شکل‏گیری دانش‏های حدیثی و پژوهش در دامنه آن و هم‌چنین تدوین آثار حدیثى وحجم انبوه پژوهش‌ها و تحقیقات علما و دانشمندان در عرصه دانش‏های مختلف حدیث، موجب به وجود آمدن میراث عظیم روایی در طول تاریخ گردیده است. در دوره معاصر و با وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 با محوریت شعارهای اسلامی، به حدیث بیش از پیش توجه گردید از این رو برای بهره جستن از این سرمایه عظیم و برای یافتن پاسخی برای حل مسائل روز در ابعاد مختلف، حدیث‏پژوهی شکل رشد یافته‏تری به خود گرفته و موجب تأسیس دانشکده‏ها، مراکز تحقیقاتى حدیثى و. . . گردید که هر یک با طرح نظریاتی در گسترش و هم‌چنین اعتلای دانش حدیث گام‌های مؤثرى برداشتند. در این نوشتار برآنیم که رشد دانش حدیث را در بخش پژوهش، در طول زمانی چهل‏ساله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تبیین و معرفی کنیم. در این بررسی به بخش‏های مختلف پژوهش، از جمله واحدهای پژوهشی حدیثی، نشریات، پایان‏نامه‏ها، انتشارات، انجمن‏های علمی و کتابخانه پرداخته شده است.

1. واحدهای پژوهشی

پیش از انقلاب اسلامی، پژوهش‏های حدیثی بیشتر به‏صورت فردی و یا گروهی، غیررسمی و مقطعی بوده است؛ آثار برخی از علماء در زمینه دانش حدیث، مانند: معجم رجال الحدیث مرحوم آیت الله خویی از این دست از فعالیت‏هاست. سال 1343 اولین موسسه رسمی از سوی جمعی از علما در راستای پاسخ‌گویی به شبهات و مبارزه با افکار التقاطی و مسموم، به نام موسسه در راه حق تأسیس گردید. این مؤسسه با پژوهش و نشر مجلات و جزوات در تشریح مسائل اعتقادی و اجتماعی و تاریخی، به تبلیغ دین در بین نوجوانان و جوانان پرداخته است. پس از آن تا ظهور انقلاب شکوهمند اسلامی، هیچ واحد پژوهشی اسلامی به صورت رسمی تأسیس نشده بود؛ اما از اوایل انقلاب، شاهد شکوفه‏زدن مراکز تحقیقاتی اسلامی در سطح کشور به‏ویژه در شهر مقدس قم هستیم. اکنون بیش از 50 واحد پژوهشی رسمی علوم اسلامی در کشور تأسیس شده است. در این میان برخی از مؤسسات در عرصه علوم و معارف حدیث قدم‌های خوبی برداشته است که در این بخش به مهم‌ترین واحدهای پژوهشی که به‏صورت رسمی در حوزه علوم و معارف حدیث فعالیت دارند، به ترتیب تاریخ تأسیس پرداخته می‏شود:

یک ـ بنیاد بین المللی نهج‌البلاغه

بنیاد نهج‌البلاغه در سال 1355 کار خود را با تحقیق و پژوهش در متن نهج‌البلاغه آغاز می‌نماید و تا سال 1357 و پیروزی انقلاب اسلامی به‏طور محدود فعالیت خود را پی‌می‏گیرد؛ پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بازشدن فضای فرهنگی و علمی و برداشته شدن موانع حکومت گذشته گسترش پیدا کرده و با پیام امامe به کنگره هزاره نهج‌البلاغه رسماً افتتاح شد. این مرکز پژوهشی تا کنون توانسته است، بیش از 200 عنوان کتاب تألیف ویا تحقیق و ترجمه نماید. در این میان تحقیق و چاپ نسخه‌های خطی و قدیمی نهج‌البلاغه و شرح‌های کهن، بیشتر جلب توجه می‌کند که مهم‌ترین آن‏ها عبارتنداز: تحقیق نسخه‌های قدیمی نهج‌البلاغه توسط آیت‌ا… خزعلی و علامه عطاردی و دکتر سیدجواد مصطفوی؛ تحقیق جامع و کامل درباره کل کلمات حضرت امیرمومنان علیg که در 30مجلد؛ آخرین پژوهش‏های بنیاد کتاب‏های «ارتباط نهج‌البلاغه با قرآن» و «مثل و تمثیل در نهج البلاغه» است (ر. ک: www. nahjolbalagheh. ir).

دوـ مؤسّسه آلُ البَیْت لاِحیاءِ التُّراث

مؤسسه آل البیتb در سال ۱۳۶۲ش با هدف احیای متون و منابع مهم که عالمان و محققان اسلامی در رشته‌ها و علوم مختلف در قرون مختلف نگاشته‌اند، تأسیس شده است. این مرکز تحقیقاتی در احیای کتاب‌های حدیثی نقش مهمی را ایفاء کرده است. از جمله کتاب‏هایی که موسسه آل البیت تحقیق و تصحیح و چاپ نموده است عبارتنداز: عیون اخبار الرضاg، الامالی شیخ صدوقe، کامل الزیارات، تفصیل وسائل الشیعه، مستدرک الوسائل، فوائدالرجالیه و. . . .

سه ـ گروه حدیث‌پژوهی بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی

بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى با هدف ترویج و نشر فرهنگ اسلامى در تاریخ 1363 تأسیس شد. گروه حدیث‏پژوهی از نخستین گروه‏های این بنیاد است که در سال 1364 شروع به کار کرده است. این گروه با فعالیت‌های علمی، پژوهشی، تصحیح و ترجمه متون ارزشمند حدیث و رجال شیعه و تألیف آثاری ارزنده در مسائل حدیث و مسائل مورد نیاز جامعه به عنوان مرکز حدیثی شناخته می‏شود. پژوهش با موضوع احادیث امام رضاg از کار ویژه گروه حدیث‌پژوهی است؛ از جمله آثار علمی این گروه عبارتنداز: موسوعه الحدیث النبوی، هزار موضوع هزار حدیث از امام رضاg، تصحیح و تحقیق عیون اخبارالرضاg، مدینة البلاغه، ترجمه عربی فاکهة الذاکرین، غریب الحدیث فی الکتب الاربعه و. . . .

چهار ـ پژوهشکده تاریخ و سیره اهلبیتb

پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیتb زیرمجموعه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، جهت بررسی روشمند حوزه‌های مرتبط با تاریخ و سیره اهل‌بیتb و بسترهای تأثیر‌گذار در آنها، در سال 1364 تأسیس و فعالیت‌های پژوهشی خود را آغاز کرد. مهم‌ترین آثار دانش حدیثی این پژوهشکده عبارتنداز: تصحیح کتاب اضبط المقال فى شرح اسماء الرجال، راویان مشترک، ارزیابی اخبار قضاوت‌های امیرالمؤمنین علیg، ارزیابى روایات و منابع مکتوب امامیه درباره زندگانى امامان‏b، نقد و بررسی روایات سیره نبوی، ارزیابی اخبار مناقب امامان شیعه و. . . . یکی از مهم‌ترین اثر پژوهشی این پژوهشکده، تولید دانش‌نامه اهل بیتb است که مجموع اطلاعات روشمند و علمی با محوریت چهارده معصومb را در بر می‌گیرد (ر. ک: www. isca. ac. ir).

پنج ـ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) با عنایت رهبر فرزانه انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه‌ای (مدظله العالی) در سال ۱۳۶۸ تأسیس شده است. معاونت پژوهشی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به عنوان نقطه شروع تولید و عرضه محصولات مرکز، وظیفه مطالعه، گزینش، پژوهش، تحلیل و غنی‏سازی منابع، بررسی و شناسایی خواسته‌‏های محققان و هم‌چنین ارایه طرح‏‌های کارآمد متناسب با نیازهای پژوهشگران و مخاطبان در بسترهای دیجیتالی برخط و برون خط را بر عهده دارد. بر این اساس، معاونت پژوهشی از گروه‏‌های مختلف علمی و اداره‏‌های مرتبط با پژوهشِ محتوا تشکیل شده است. دو گروه علمی حدیثی این معاونت به شرح ذیل است:

گروه علوم حدیث: این گروه به منظور گزینش منابع حدیثی، تحلیل منابع و پژوهش در آن و سازمان‏دهی اطلاعات حدیثی برای عرضه در سکوهای برخط، برون‌‏خط و حامل‏‌های همراه ایجاد شده است. از مهم‌ترین وظایف این گروه، پردازش‏‌های متنی و تحلیل متون به منظور دست‌یابی هوشمندانه کاربران محصولات نور به متون حدیثی می‏‌باشد. تاکنون نرم افزارهای مختلفی در این گروه تولید و در اختیار حدیث‏‌پژوهان و عموم علاقمندان به برنامه‌‏های حدیثی قرار گرفته است که مهم‌ترین آنها عبارت است از: نرم افزار جامع الاحادیث، گنجینه روایات نور، پایگاه نورحدیث و محصولات شخصیت محور شامل آثار محدثین بزرگ.

 گروه رجال: این گروه در راستای کمک به محققان این رشته، جهت دستیابی سهل و سریع به اسناد احادیث و احوال راویان و ارزیابی و بازسازی آنها فعالیت می‏‌کند. از مهم‌ترین وظایف این گروه، تحلیل و پژوهش منابع رجالی و ایجاد سامانه خبره رجالی است. نرم افزارهای درایه النور، اسناد کتاب‏‌های شیخ صدوق و کتابخانه رجال شیعه، از مهم‌ترین برنامه‏‌های تولیدی این گروه به شمار می‏‌رود. تکمیل روند شناسایی راویان و بازسازی و ارزیابی اسناد و ارائه ادلّه آن در کتب اربعه، وسائل الشیعه، کتاب‏‌های مرحوم شیخ صدوق و منابع کتاب بحارالانوار و نیز اتصال تعلیقه‏‌های مرحوم آیت الله العظمی بروجردیe و برخی از بزرگان به سندها، از برنامه‌‏های آینده این گروه می‏‌باشد (ر.ک: www. noorsoft. org).

شش ـ مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی‌عصرf

مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصرf در سال ۱۳۷۰ش زیر نظر حضرت آیت اللّه خزعلى با مسئولیت آیت الله سید محمد حسینى قزوینى در راستاى تحقیقات معارف اسلامى به ویژه بخش فقه، رجال وحدیث تأسیس گردید. این واحد پژوهشی با هدف تألیف «موسوعه اطراف الحدیث»، تألیف «موسوعه هر یک از معصومان b، تألیف «احادیث مقطوعه و مرفوعه» و. . . تأسیس شده است. از جمله آثار منتشره شده از این مؤسسه می‏توان به کتاب‌های ذیل اشاره کرد: «موسوعة الامام الکاظم g در 8 جلد»؛ «موسوعة الامام الرضا g در 8 جلد»، «موسوعة الامام الجواد g در 2 جلد»، «موسوعة الامام الهادیg در 4 جلد، موسوعة الامام العسکریg در 6 جلد» و تحقیق «کتاب الجامع فی الرجال» و. . . (ر. ک: valiasr-aj. com).

هفت ـ مؤسسه پیام امام هادیg

موسسه پیام امام هادیg در سال 1371 ش با هدف تصحیح و تحقیق، تألیف، احیاء تراث و نشر کتاب‌های فقه، حدیث و معارف مورد نیاز اسلامی و برطرف کردن کمبودهای تحقیقی جامعه خصوصاً حوزه‌های علمیه، تاسیس شد. این مؤسسه دارای گروه‏های پژوهشی متعددی از جمله گروه پژوهشی حدیث است. تحقیق و تصحیح کتاب «منتخب الأنوار المضیئه فی ذکر الحجه»، تصحیح و تحقیق کتاب «الإعتقادات شیخ صدوق»، تألیف کتاب «دعاء الندبه و توثیقه من الکتاب و السنه»، تألیف کتاب «موسوعه زیارات المعصومینb در 7 مجلد» و. . . از آثار این مرکز پژوهشی است (ر. ک: www. nipc. ir).

هشت ـ مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث (پژوهشگاه قرآن و حدیث)

مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث به‏عنوان نخستین مجموعه مستقل حدیث پژوهی در جهان تشیع، درباره حدیث و مسائل مربوط به آن فعالیت می‏کند. این مؤسسه در سال 1374 به‏طور رسمی آغاز به‏کار کرد. از مهم‌ترین اقدامات مؤسسه می‏توان به راه اندازی پژوهشکده علوم و معارف حدیث در همان سال اشاره نمود. پژوهشکده تفسیر اهل بیت b، پژوهشکده کلام اهل بیتb و پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی نیز در سال‏های بعد به این موسسه اضافه گردید که در سال 1392 منجر به تأسیس پژوهشگاه قرآن و حدیث شد.

بیش از 100 آثار علمی حدیثی همچون: کتاب میزان الحکمه، دانشنامه قرآن و حدیث، دانش‏نامه امیرالمومنینg، دانش‏نامه امام حسینg، دانش‏نامه امام مهدیf و. . . در کارنامه این پژوهشگاه است. کتاب 3جلدی شناخت‏نامه حدیث از آخرین اثر پژوهشی پژوهشگاه قرآن و حدیث منتشر شده است.

با توجه به ‏آنچه گذشت از مجموع بیش از 50 مرکز تحقیقاتی علوم اسلامی، سهم واحدهای پژوهشی علوم و معارف حدیث 16 درصد است. پس از تأسیس بنیاد نهج البلاغه در اول انقلاب، تا سال1362 شاهد راه‏اندازی واحد پژوهشی حدیثی نیستیم؛ اما بعد از آن تا سال 1374 سال‏های رونق و شکل‏گیری مراکز و گروه‏های حدیث پژوهی است. لازم به ذکر است به جز پژوهشگاه قرآن و حدیث به‏عنوان نخستین مجموعه مستقل حدیث‏پژوهی، بقیه مراکز تحقیقات مستقل و صرفا حدیثی ندارند؛ بلکه در کنار سایر گروه‏های پژوهشی، گروه حدیث نیز تعریف شده است. از سال 1374 تا کنون واحدهای حدیث‏پژوهی دیگری شکل نگرفت و صرفا مراکز و مؤسسات مذکور توسعه یافتند. دلیل آن را می‏توان دو چیز دانست: اول؛ خلأهای پژوهشی دیگر رشته‏های علوم اسلامی به ویژه علوم میان‏رشته‏ای دانست که انگیزه تأسیس پژوهشگاه‏ها را به سمت خود کشاند؛ دوم؛ وجود مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث به‏عنوان متصدی مستقل حدیث‏پژوهی، سبب شد، دیگران در این زمینه کمتر فعالیت کنند.

2. مجلات

اولین مجله در ایران در سال 1279ش به نام «فلاحت مظفری» منتشر شده و در موضوع کشاورزی بوده است. بعد از آن در سال 1300ش مجله «قشون ارتش» منتشر می‏شود که اکنون نیز قدیمی‌ترین مجله در حال انتشار، با اسم «مهنامه ارتش» ادامه دارد. هم‌چنین در سال 1320ش مجله «اطلاعات هفتگی» به دلیل اطلاعات عمومی و غیرسیاسی ‏بودنش، جایگاه ویژه‏ای بین مردم پیدا می‏کند (www.fa.wikipedia.org). اولین نشریه رسمی با گرایش علوم اسلامی دو مجله‏ایی است که همزمان در سال 1337 تأسیس شده‏اند که عبارتنداز:

ـ مجله «درس‏هایی از مکتب اسلام»: این مجله از سوی جمعی از علمای حوزه علمیه قم راه‏انداز شد و اکنون نیز به فعالیت خود ادامه می‏دهد و تا کنون 755 شماره به چاپ رسانده است.

ـ مجله «مقالات و بررسی‏ها» از سوی دانشکده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران تأسیس شد و تا سال 1388 این مجله با همین نام توسط دانشکده الهیات و معارف اسلامی منتشر می‏شد، اما از سال 88 تا کنون با تغییر گرایش و نشرتخصصی مقالات و تغییر نام مجله به «پژوهش‏های قرآن و حدیث» به فعالیت خود ادامه می‏دهد.

قبل از انقلاب اسلامی به‏جز دو مجله مزبور که در زمینه کلی علوم اسلامی بود، نشریه دیگری به‏صورت رسمی منتشر نشده است؛ اما با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی مجلات علوم اسلامی یکی پس از دیگری با گرایش‏های مختلف تأسیس و انتشار یافت؛ در این بخش به معرفی و بررسی وضعیت کمّی نشریاتی که در گرایش مستقل «علوم و معارف حدیث» و یا مشترک «قرآن و حدیث» هستند پرداخته می‏شود.

الف) معرفی نشریات

مجلاتی که در طول چهل سال انقلاب اسلامی تأسیس و منتشر شده‏اند به ترتیب سال تأسیس به شرح ذیل است:

نشریات 1357 تا 1360

اولین مجله با گرایش قرآن و حدیث همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 در دانشگاه فردوسی مشهد، راه‏اندازی شده که مشخصات آن به‏شرح ذیل است:

 در سه ساله اول انقلاب، تنها مجله منتشرشده با رویکرد قرآنی و حدیثی، مجله مزبور است و بعد از آن تا اوائل دهه شصت نشریه دیگری تأسیس نمی‏گردد.

نشریات دهه 60

در سال‏های 1360 تا 1370 سه مجله در گرایش قرآن و حدیث تأسیس شده است که عبارتنداز:

در این بین، مجله «مشکوة» بیشتر با رویکرد علوم و معارف حدیثی منتشر شده است و مجله «صحیفه مبین» که ابتدا با گرایش کلی قرآن و حدیث منتشره می‏شده و بعد با تغییر رویکرد و تخصصی‏تر‏کردن اهداف مجله، با اسم «مطالعات تاریخی قرآن و حدیث» به فعالیت خود ادامه می‏دهد.

نشریات دهه 70

پس از سال 1366 به مدت 9سال شاهد تأسیس مجله در این حوزه نیستیم؛ تا اینکه در سال 1375 با راه اندازی سه مجله از یک مجموعه، آن هم با گرایش مستقل حدیث‏پژوهی رونق دیگری به فعالیت‏های حدیثی کشور داده می‏شود. مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث با راه‏اندازی سه مجله ذیل دهه 70 را نشر مقالات حدیثی به خود اختصاص داده است.

لازم به‏ذکر است دو نشریه «علوم الحدیث» پس از انتشار 22 شماره و «میراث حدیث شیعه» با 21 شماره به صلاحدید صاحب امتیاز متوقف شده‏اند.

نشریات دهه 80

بعد از سال 77 به مدت چهار سال، اثری از تأسیس مجله در گرایش قرآن وحدیث دیده نمی‏شود، در سال 81، باز از سوی موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث مجله دیگری با رویکرد صرفا‏ حدیثی رونمایی می‏گردد. این دهه با 13 نشریه دهه شکوفایی مجلات قرآنی و حدیثی است. نشریات این دهه عبارتنداز:

 

 

نشریات سال‏های 90 تا 97

هفت‏سال 90 تا 97 نیز پررنگ تر از سال‏های قبل با تأسیس 15 مجله به تولید مقالات قرآنی و حدیثی پرداخته شد که نشریاتِ با رویکرد حدیثی در این سال‏ها بیشتر به‏چشم می‏خورد.

بنابر آنچه گذشت، 35 مجله با گرایش قرآن وحدیث در ایران پس از انقلاب اسلامی راه اندازی و منتشر شده است. فراوانی انتشار مجلات در هر دهه بر اساس نمودار ذیل است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بنابراین دهه 80 و هفت سال از دهه 90 سال‏های اوج ظهور مجلات قرآنی و حدیثی است. تأسیس و توسعه رشته‏های قرآنی و حدیثی در هفده ساله اخیر و تربیت نیروهای علمی به تعداد نسبتا خوبی در این سال‏ها توسط حوزه و دانشگاه، علت رونق این‏گونه از نشریات است.

ب) وضعیت کمّی نشریات

مجلات قرآن و حدیث را می‏توان بر اساس آیتم‏های، شمارگان مجلات، تعداد مقالات، رتبه علمی، دوره انتشار و صاحبان امتیاز بررسی آماری کرد که در ذیل بر اساس شاخصه‏های مذکور گزارش آن ارائه می‏گردد.

فراوانی نشریات بر اساس گرایش

از مجموع 35 نشریه مزبور 19 مجله در گرایش مشترک قرآن و حدیث بوده و 16 نشریه مستقلا در زمینه حدیث‏پژوهی است؛ به نمودار درصدی ذیل توجه کنید؛

 

 

 

 

 

 

 

 

آمار 46 درصدی مجلات مستقل حدیثی نشان از توجه نسبتاً خوبی به این دانش است که همپای مجلات مستقل قرآنی و یا مشترک قرآن و حدیثی پیش می‏رود و با توجه به گستردگی احادیث و معارف آن پیش‏بینی می‏شود در سال‏های آینده نشر مجلات حدیثی نسبتا به نشریات علوم قرآنی مستقل بیشتر شود.

فراوانی نشریات بر اساس تعداد شمارگان

بعد از انقلاب اسلامی بیش از 1000شماره مجله توسط نشریات مزبور منتشر شده است که آمار شمارگان هر مجله در نمودار ذیل ارائه می‏شود:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

با توجه به نمودار فوق، مجله «مشکاة» وابسته به بنیاد پژوهش‏های علوم اسلام رضوی، با 139شماره بیشترین شمارگان را بعد از انقلاب اسلامی داشته است و مجله تراثنا و رهیافت‏هایی در علوم قرآن و حدیث در رتبه دوم و سوم قرار دارند.

فراوانی نشریات بر اساس تعداد مقالات

بعد از انقلاب اسلامی نزدیک به 7500 مقاله در موضوع علوم و معارف قرآن و حدیث در نشریات مزبور به چاپ رسیده است. که آمار تقریبی تعداد مقالات هر کدام از مجلات در نمودار ذیل ارائه می‏شود:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

براساس آمار ارائه شده به‏طور میانگین در طول چهل سال انقلاب اسلامی، در هر سال بیش از 185 مقاله علمی با گرایش قرآن و حدیث و یا صرف حدیثی تولید شده است.

فراوانی مجلات بر اساس رتبه علمی

هرکدام از مجلات مزبور دارای رتبه علمی پژوهشی و یا ترویجی و یا بدون رتبه منتشر می‏شوند که آمار درصدی درجات علمی نشریات در نمودار ذیل ترسیم شده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

با توجه به آمار ارائه شده در نمودار فوق، نشریات علمی پژوهشی بیش از 50 درصد را به خود اختصاص داده است. بعد از آن مجلات بدون رتبه علمی قرار دارد؛ البته هرچند دارای رتبه نیستند، اما از وجاهت علمی و تخصصی خوبی برخوردارند، به‏گونه‏ای که همه مقالات آنها در حد علمی پژوهشی و یا علمی ترویجی هستند.

فراوانی نشریات بر اساس دوره انتشار

مجلات بر اساس سه دورۀ، فصلنامه، دوفصلنامه و گاهنامه منتشر می‏شود که نشریات علوم و معارف قرآن و حدیث طبق آمار درصدی ذیل منتشر شده‏اند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

آمار نشان می‏دهد مجلات دوره انتشار دوفصلنامه بیشتر است که به نظر می‏رسد بیشتربودن آمار دوفصلنامه به علت کیفیت‏بخشی در انتخاب و نشر مقالات در بازه زمانی شش‏ماه است.

فراوانی مقالات بر اساس صاحبان امتیاز

هر کدام از مجلات توسط یک مرکز علمی منتشر شده است که صاحب امتیاز آن مجله محسوب می‏شود. در بین صاحبان امتیاز، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث با نشر پنج مجله ناشر بیشترین تعداد مجلات است و بعد از آن مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه و مدرسه قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة هر کدام با دو نشریه در ترویج علوم و معارف حدیث نقش داشته‏اند. بقیه صاحبان امتیاز، انتشار دهنده تنها یک مجله در این زمینه بوده‏اند.

جمع‏بندی

35 مجله در زمینه علوم حدیث فعالیت می‏کنند که بیشتر آن در دهه 80 و 90 تأسیس شده‏اند؛ 54 درصد از این نشریات از حیث گرایش مشترک بین قرآن و حدیث است و 46 درصد به‏صورت مستقل در زمینه حدیث‏پژوهی منتشر می‏شوند. مجلات مزبور تا کنون حدود 7500 مقاله در بیش از 1000 شماره به‏چاپ رسانده‏اند. بیشتر مجلات به‏صورت دوفصلنامه و در رتبه پژوهشی منتشر شده‏اند. برخی از نشریات مانند «مشکوة» از حیث کمیت مقاله، بیشتر مقاله را چاپ کرده و برخی صاحبان امتیاز، مانند موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث با سه مجله فعال و دو مجله متوقف‏شده، از حیث تعداد مجله، بیشترین مجله را منتشر کرده است. بنابراین، در چهل ساله انقلاب به‏طور میانگین هر ساله حدود 185 مقاله در زمینه قرآن و حدیث تولید شده که ماهانه حدود 16 مقاله و به عبارتی هر دو روز یک مقاله توسط محققان علوم حوزوی و دانشگاهی رشته قرآن و حدیث نوشته شده است.

3. پایان‏نامه‏ها

هرچند آمار دقیقی از ابتدای انقلاب تا نیمه دوم دهه 70 از پایانامه‏های علوم و معارف حدیثی و یا مرتبط با آن در دست نیست؛ اما بر اساس داده‏های پایگاه ایران ‏داک از سال 1377 و جست‌وجو در سامانه مدارج علمی حوزه‏ علمیه قم می‏توان به تعداد پایان‏نامه‏های این رشته رسید.

بر اساس آمار ایران داک تعداد پایان‏نامه‏ها از سال 1377 تا 1397 بیش از 2550 پایان‏نامه است. که این پایان‏نامه‏ها توسط دانشگاه‏های کشور در این پایگاه ثبت شده است. نمودار فراوانی پایان‏نامه‏ها در هر سال به شرح ذیل است:

 

 

 

 

 

 

 

 

همان‏طور که در نمودار ملاحظه می‏شود، از سال 1377 تا 1387 از رکود و کم‏بودن پایان‏نامه‏ها خبر می‏دهد. اما بعد از آن تا سال 1394 دفاع از پایان‏نامه پررنگ می‏شود و تعداد آن بالاتر می‌رود و به عدد 345 پایان‏نامه می‏رسد. سپس در سال‏های بعد پایان‏نامه‏های حدیثی رو به تنزل پیدا می‏کند تا اینکه در سال 1397 به 76 پایان نامه ثبت شده است.

از تعداد 2500 پایان نامه بیش از 2300 پایان‏ نامه در سطح کارشناسی ارشد و مابقی در سطح دکتری دفاع شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در حوزه علمیه قم بیش از 14250 پایان‏نامه ثبت شده است که از این مجموع، بیش از 780 پایان‏نامه با محوریت علوم و معارف قرآن و حدیث است.

بنابراین با احتساب پایان‏نامه‏های حوزوی و دانشگاهی، بیش از 3300 موضوع مرتبط با حدیث در کشور ایران بعد از انقلاب اسلامی (از سال 77 تا 97) دفاع شده است. یعنی در هر سال حدود 165 پایان‏نامه و در هر ماه حدود شش پایان‏نامه در موضوع علوم و معارف حدیث نوشته شده است.

4. انتشارات

تعداد عنوان کتاب ثبت شده در کتابخانه ملی از ۱۳۱۶ تا ۱۳۵۷ در کل ۱۱ هزار عنوان با میانگین سالیانه ۲۷۵ عنوان کتاب بوده است که این آمار بعد از انقلاب از ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۶ به میانگین سالیانه ۳۲۰۴۹ عنوان کتاب و در کل ۱۲۸۱۹۹۶ عنوان کتاب رسیده است. این آمار نشان می‏دهد پس از انقلاب اسلامی نشر کتاب در ایران جهش ویژه و حدود 117 برابری داشته است (ر. ک: www. qudsonline. ir). ناشران کتاب‌های علوم اسلامی نیز قبل از پیروزی انقلاب بسیار کم بوده که معروف‌ترین آنها، انتشارات دارالکتب الاسلامیه است که در سال 1317ش تأسیس شده و تا کنون نیز به فعالیت خود ادامه می‏دهد. بعد از انقلاب اسلامی مراکز نشر علوم اسلامی رونق خوبی داشته است به‏گونه‏ای که امروزه هر پژوهشگاه و یا مرکز تحقیقاتی اسلامی خود دارای مجوز نشر است و هر کدام بیشتر در گرایش تخصصی خود اقدام به انتشار کتاب می‏نماید. در زمینۀ حدیث نیز تعدادی از ناشران به چاپ و نشر کتاب‌های علوم و معارف حدیث پرداختند که در این بخش به ترتیب تاریخ تأسیس به معرفی مهم‌ترین ناشران کتب دانش حدیث پرداخته می‏شود:

یک ـ انتشارات جامعه مدرسین

دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با همت جمعی از اعضای محترم جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، با هدایایی از سوی بنیانگزار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت الله العظمی امام خمینیe و مدیریت حضرت آیت الله محمدرضا فاکر خراسانی در سال 1358ش فعالیت خود را آغاز کرد. این انتشارات در حوزه علوم و معارف حدیث بیش از 50 عنوان کتاب منتشر کرده است (ر. ک: www. en-eslami. ir).

دو ـ انتشارات بوستان کتاب

انتشارات بوستان کتاب که وابسته به دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم است، یکی دیگر از ناشران نشر کتب حدیثی تلقی می‏شود. این مرکز انتشاراتی که از سال1361 فعالیت خود را آغاز کرده تا کنون بیش از 120 کتاب در زمینه علوم و معارف حدیث منتشر کرده است (ر. ک: www. bustaneketab. com).

سه ـ به نشر

به نشر (انتشارات آستان قدس رضوی) به منظور گسترش فرهنگ اصیل اسلامی و ترویج و نشر معارف رضوی و نیز با هدف چاپ و انتشار آثار ارزشمند در موضوعات علوم و معارف اسلامی، در راستای اهداف فرهنگی نظام مقدس اسلامی فعالیت‌های انتشاراتی خویش را در سال 1362 آغاز کرد. این انشارات در ترویج کتاب‌های حدیث به ویژه فرهنگ رضوی اهتمام ویژه داشته است (ر. ک: www. behnashr. com).

چهار ـ انتشارات سمت

سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها با نام اختصاری سمت سازمانی دولتی پژوهشی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در ایران است که به تدوین کتاب‌های مبنایی و درسی در سطح دانشگاهی می‌پردازد. این سازمان در ۷ اسفند ۱۳۶۳ با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی تأسیس شد. این انتشارات در زمینه علوم قرآن و حدیث بیش از 60 عنوان کتاب را منتشر کرده که تقریبا نیمی از آن صرفا در گرایش علوم حدیث است (ر. ک: www. samt. ac. ir).

پنج ـ انتشارات زائر

انتشارات زائر که وابسته به آستان مقدس حضرت معصومهh است از سال 1368 شروع به فعالیت نموده است و تا کنون بیش از 450 عنوان کتاب منتشر نموده که از این مجموع، حدود 80 عنوان کتاب در موضوع علوم و معارف حدیث می‏باشد (ر. ک: www. zaer-karimeh. ir/books).

شش ـ سازمان نشر و چاپ دارالحدیث

این سازمان که وابسته به مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث است، از مهم‌ترین ناشران کتاب‌های علوم و معارف حدیث می‏باشد. انتشارات دارالحدیث که از نیمه دوم دهه 70 کار خود را آغاز کرده تا کنون با چاپ و نشر بیش از 350 عنوان کتاب مرتبط با حدیث توانسته است خدمت شایانی در ترویج حدیث داشته باشد (ر. ک: www. darolhadith. ir).

هفت ـ مرکز بین المللی ترجمه و نشر جامعه المصطفی

مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، زیر نظر معاونت پژوهشی جامعه المصطفیالعالمیه، با هدف ترویج و گسترش معارف اسلامی و نشر کتاب‌های مورد نیاز داخل و خارج از کشور در حوزه علوم اسلامی و انسانی از سال 1379 آغاز به کار نموده و مفتخر است تاکنون 1276 عنوان کتاب منتشر نموده است. در این بین حدود 60 عنوان کتاب در موضوع حدیث، علوم و معارف آن با زبان‏های مختلف انتشار داده است (ر. ک: www. pub. miu. ac. ir).

بنابراین بعد از انقلاب اسلامی انتشارات تخصصی در یک یا چند گرایش شروع به نشر کتاب کردند که هفت مرکز ذکر شده، بیشترین نشر را در موضوع علوم و معارف حدیث داشته‏اند که اکثر آن‏ها در دهه 60 تأسیس شده است. از نظر فراوانی انتشار، سازمان نشر و چاپ دارالحدیث بیشترین نشر کتاب در حوزه حدیث داشته است. لازم به ذکر است انتشارات دیگری مانند آل البیت b، دارالکتب الاسلامیه و. . . در نشر کتب حدیثی نقش داشته‏اند.

5. انجمن‏های علمی

انجمن علمی، سازمانی است که برای ترویج یک رشته یا حرفه علمی یا یک گروهی از رشته‌ها و حرفه‌های مرتبط برپا شده ‌است. فعالیت‌های انجمن‌های علمی به‌طور معمول عبارتند از: برگزاری کنفرانس‌ها به‌طور منظم، ارائه و بحث در مورد نتایج تحقیقات جدید، چاپ و نشر یا حمایت از تولیدات علمی در رشته‌های مربوطه.

اولین انجمن علمی در ایران در سال 1310 تأسیس شده است و تا پیروزی انقلاب اسلامی به 78 انجمن می‏رسد. بعد از انقلاب، راه‏اندازی انجمن‏ها رونق می‏گیرد به‏گونه‏ای که امروز نزدیک به 220 انجمن علمی در رشته‏های مختلف فعالیت می‏کنند. بعد از انقلاب در رشته‏های علوم اسلامی نیز انجمن‏های مختلفی در ایران به ویژه در حوزه علمیه قم تأسیس شده است که در این بخش مهم‌ترین انجمن‏هایی که در رشته علوم و معارف حدیث فعالیت دارند، معرفی می‏گردد.

یک ـ انجمن علوم قرآن و حدیث ایران

 انجمن قرآن و حدیث ایران عضو وابسته شورای انجمن‌های علمی ایران است که از سال 1383 پروانه تأسیس خود را اخذکرده است، زمینه اصلی فعالیت آن علوم انسانی است. اعضای آن نخبگان حوزه و دانشگاه هستند و محل اصلی آن شهر تهران است. مجله پژوهشنامه قرآن و حدیث و برگزاری همایش‏های علمی مرتبط با قرآن و حدیث از مهم‌ترین فعالیت این انجمن است (ر. ک: www. saqh. ir).

دو ـ انجمن علمی حدیث حوزه

انجمن حدیث در سال 1389 به منظور گسترش، پیش‌برد و ارتقای ‏فعالیت‏های علمی در زمینه حدیث پژوهی و نشر معارف اهل بیتb، مجوز تأسیس دریافت کرد. مهم‌ترین فعالیت‏های این انجمن عبارتنداز:

ـ برگزاری بیش از 50 نشست علمی نظریه‏پردازی و ترویجی؛

ـ حمایت از تألیف کتب حدیثی؛

ـ تدوین سرفصل‏های رشته علوم حدیث حوزه؛

ـ برگزاری و همکاری در کنگره‏ها و همایش‏های علمی حدیثی؛

ـ ارزیابی کتب درسی و مقالات حدیثی؛

ـ برگزاری دوره‏های آزاد آشنایی علوم و معارف حدیث؛

ـ . . . (ر. ک: www. anjomanhadith. com).

6. کتابخانه‏ها

قبل از انقلاب، کتابخانه‏ها به صورت عمومی بوده و اما بعد از انقلاب برخی کتابخانه‌ها به‏صورت تخصصی در رشته خاصی تأسیس شده است. در ایران بیش از 670 کتابخانه وجود دارد که حدود 78 کتابخانه، تخصصی می‏باشد. در رشته علوم حدیث نیز تعدادی کتابخانه در ایران فعالیت می‏کند که در این بخش به معرفی آنها پرداخته می‏شود.

یک ـ کتابخانه تخصصی حدیث مؤسسه دارالحدیث

کتابخانه تخصصی حدیث، به منظور گردآوری میراث سترگ معصومانb و آثار و منابع حدیثی و مرتبط با حدیث، شکل گرفته است. این کتابخانه همزمان با افتتاح مؤسسه در سال 1374 با هشت هزار جلدکتاب افتتاح گردید و در حال حاضر کتاب‌های چاپی آن به بیش از 60 هزار جلد رسیده است. منابع کتابخانه بر اساس رده بندی کنگره تنظیم یافته است. افزون بر کتاب‏های چاپی کتابخانه، حدود چهارصد نسخه خطی، 3500 نسخه عکسی، 2500پایان نامه و آرشیو نشریات با بیش از 250 عنوان نشریه در آن گرد آمده است (ر.ک: www.hadith.net).

دو ـ کتابخانه تخصصی علوم حدیث

کتابخانه تخصصی علوم حدیث وابسته به مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه در سال 1389 تأسیس شد که دومین کتابخانه تخصصی حدیثی در قم بعد از کتابخانه دارالحدیث است. در حال حاضر کتاب‏های این کتابخانه بیش از 16000 هزار جلد رسیده است.

سه ـ کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث آستان قدس رضویg

کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث در فروردین سال 1389 افتتاح گردید. کتاب‌های چاپی این کتابخانه بالغ بر بیش از 30 هزار نسخه و بیش از 620 عنوان پایان‏نامه است (ر. ک: www. library. razavi. ir).

چهار ـ کتابخانه‏های الکترونیکی و مجازی

یکی از پیشرفت‏های خدماتی در عرصه پژوهش که بعد از انقلاب و در دهه 80 آغاز شد تولید کتابخانه‏های الکترونیکی و مجازی است. که در ذیل به مهم‌ترین آنها اشاره می‏گردد:

ـ کتابخانه دیجیتال نور: که بیش از 8000 عنوان کتاب در سایت این کتابخانه بارگزاری شده که نزدیک به 500 عنوان در زمینه علوم حدیث است.

ـ نرم افزار مکتبه اهل بیتb: با بیش از 7000 کتاب در زمینه علوم اسلامی که بیشتر آن زمینه علوم و معارف حدیث و قرآن است.

ـ نرم افزار جامع الاحادیث: بیش از 400 کتاب حدیثی و مرتبط با آن در این نرم افزار ارائه شده است.

ـ نرم افزار رجال الشیعه: در این نرم افزار 100 عنوان کتاب رجالی ارائه شده است.

ـ نرم افزار حدیث اهل بیتb: در این نرم افزار بیش از 160 کتاب علوم و معارف حدیث که در موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث منتشرشده، برای محققان ارائه گردیده است.

ـ نرم افزارهای علوم اسلامی حوزه علمیه اصفهان

بنابر آنچه گذشت، بعد از انقلاب اسلامی علاوه بر گسترش کتابخانه‏های عمومی، به‏صورت تخصصی نیز توسعه یافته است که کتابخانه‏های تخصصی علوم حدیث جزء آنهاست. هم‌چنین یکی از پیشرفت‏های خدماتی در زمینه پژوهش، تولید کتابخانه‏های الکترونیکی است که خدمت شایانی برای محققان داشته است.

7. کنگره‏ها، همایش‏ها و نشست‏های علمی

پیش از انقلاب اسلامی تقریبا هیچ‏گونه برگزاری کنگره و یا همایش و نشست‏های تخصصی در رابطه با علوم و معارف حدیث دیده نمی‏شود. اما بعد از انقلاب اسلامی با تخصصی‏شدن رشته‏ها و تولید علم در این رشته شاهد برگزاری نشست‏های علمی، همایش‏ها و کنگره‏های علمی بوده‏ایم. برای مثال مهم‌ترین کنگره‏ها و همایش‏ها در ایران به شرح ذیل برگزار شده است:

 

درباره نشست‏های علمی به صورت تخصصی حدیثی، مراکزی همچون انجمن حدیث حوزه، مدرسه قرآن و حدیث جامعة المصطفی، دانشگاه و پژوهشگاه قرآن و حدیث و بنیاد پژوهش‏های آستان قدس رضوی و . . . صدها نشست علمی برگزار کرده‏اند.

 

نتیجه‏

دانش حدیث در عرصه پژوهش بعد از انقلاب رشد گسترده‌ای پیدا کرده است و حتی در اکثر عرصه‏ها در قبل از انقلاب پیشینه‏ای نداشته است. اولین واحد پژوهشی حدیثی با پیروزی انقلاب شروع به کار کرده و بعد از آن مراکز دیگری همچون موسسه علمی دارالحدیث کار تخصصی پژوهشی حدیثی را دنبال می‏کند؛ در عرصه نشریات نیز بعد از انقلاب رویه تخصصی‏بودن را پیش می‏گیرد و نسبت به سایر مجلات علوم اسلامی بیشترین تعداد مجلات را دارا است و تا کنون بیش از 1000 شماره مجله در این رشته به چاپ رسیده است. در عرصه انتشارات نیز بعد از انقلاب بیش از هفت ناشر تأسیس شده‏اند که ناشر کتاب‌های علوم و معارف حدیثی هستند. بعد از انقلاب اسلامی برای برگزاری کرسی‏های علمی و حمایت از تولید علوم حدیثی دو انجمن علمی تأسیس شده‏اند. بعد از انقلاب اسلامی علاوه بر گسترش کتابخانه‏های عمومی، به‏صورت تخصصی نیز توسعه یافته است که کتابخانه‏های تخصصی علوم حدیث جزء آنهاست. هم‌چنین یکی از پیشرفت‏های خدماتی در زمینه پژوهش، تولید کتابخانه‏های الکترونیکی است که خدمت شایانی برای محققان داشته است. چندین کنگره بزرگ قرآنی و حدیثی و ده‏ها همایش‏ ملی و بین المللی و صدها نشست علمی از دستاوردهای پژوهشی بعد از انقلاب در این رشته است.

تعداد مشاهده مقاله: 617

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 303