مهدوی, محمد مهدی, بارانی(نویسنده مسئول), محمدرضا. (1399). بررسی تاریخی معماری محراب و مناره در سده نخست اسلامی. مطالعات فلسفی کلامی, 8(16), 39-76. doi: 10.22034/mte.2020.4933
محمد مهدی مهدوی; محمدرضا بارانی(نویسنده مسئول). "بررسی تاریخی معماری محراب و مناره در سده نخست اسلامی". مطالعات فلسفی کلامی, 8, 16, 1399, 39-76. doi: 10.22034/mte.2020.4933
مهدوی, محمد مهدی, بارانی(نویسنده مسئول), محمدرضا. (1399). 'بررسی تاریخی معماری محراب و مناره در سده نخست اسلامی', مطالعات فلسفی کلامی, 8(16), pp. 39-76. doi: 10.22034/mte.2020.4933
مهدوی, محمد مهدی, بارانی(نویسنده مسئول), محمدرضا. بررسی تاریخی معماری محراب و مناره در سده نخست اسلامی. مطالعات فلسفی کلامی, 1399; 8(16): 39-76. doi: 10.22034/mte.2020.4933
بررسی تاریخی معماری محراب و مناره در سده نخست اسلامی
1گروه علمی تاریخ و تمدن اسلامی، مجتمع عالی امام خمینی، قم، ایران
2عضو هیئت علمی دانشکاه الزهرا، تهران
چکیده
با آنکه در منابع اسلامی، سفارشی درباره ساخت محراب و مناره مساجد نیست، چرا این دو پدیده در معماری عبادتگاه مسلمانان وارد گردیده است؟ در این نوشتار با روش کتابخانهای، چگونگی ورود محراب و مناره در معماری مساجد سده نخست اسلامی و فرضیه این که محراب و مناره برگرفته از آیین ایران باستان، مردم جزیرة العرب و معابد یهودیان و مسیحیان است، بررسی خواهد شد. بررسیهای تاریخی نشان میدهد در سده نخست اسلامی این دو بخش، به معماری مساجد افزوده شده و مساجد جامع؛ فلسطین، کوفه، مدینه، دمشق، قیروان و فسطاط در سده نخست دارای محراب طاقنما بوده و مساجد جامع؛ بصره، فسطاط، دمشق، مدینه، قصبه در رمله فلسطین و قیروان در سده نخست دارای مناره بودهاند. مناره در گذشته چهارگوش، حلزونی و استوانهای ساخته میشدند و مواد به کاررفته در آن در شرایط اقلیمی و فرهنگ معماری مناطق متفاوت بوده وسپس منارهها بلندتر و باریکتر شده و به عنوان مأذنه کاربرد خود را از دست داده است.
آرنولد، سیر توماس (1972م)، تراث الاسلام، ترجمه به عربی: جرجیس فتح‌الله، بیروت: دار الطلیعة.
ابن اثیر، عز‌الدین ابوالحسن علی‌بن‌أبی الکرم (1385/1965)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن بطوطه، شمس‌الدین ابیعبدالله محمد‌بن‌عبدالله اللواتی الطنجی (1417ق)، رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار فی غرائب الامصار وعجائب الاسفار)، الرباط: آکادمیة المملکة المغربیة، الطبعة الأولی.
ابن تغری بردی، جمال‌الدین ابوالمحاسن یوسف‌بن‌تغری بردی اتابکی (بی‌تا)، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، مصر: وزارة الثقافة والارشاد القومی، دار الکب.
ابن جبیر، ابوالحسن محمد‌بن‌احمد (بی‌تا)، رحلة ابن جبیر، بیروت: دار مکتبة الهلال.
ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن‌بن‌علی (1412ق/1992م)، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی.
ابن حیون، نعمان‌بن‌محمد مغربی (1385ق)، دعائم الاسلام، تحقیق: آصف فیضی، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع)، چاپ دوم.
ابن خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد (1408ق/1988م)، دیوان المبتدء والخبر فی تاریخ العرب والبربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الاکبر (تاریخ ابن خلدون)، تحقیق: خلیل شحاده، بیروت: دار الفکر، الطبعة الثانیة.
ابن عبد ربه، احمد‌بن‌محمد (1353ق/1935م)، العقد الفرید، قاهره: المکتبة التجاریة الکبری.
ابن فقیه، احمد‌بن‌محمد‌بن‌اسحاق همذانی (1416ق)، البلدان، بیروت: عالم الکتاب، الطبعة الأولی.
ابن قتیبه (1992م)، المعارف، تحقیق: ثروت عکاشه، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، الطبعة الثانیة.
ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل‌بن‌عمر‌بن‌کثیر دمشقی (1407ق/1986م)، البدایة والنهایة، بیروت: دار الفکر.
ابن مسکویه (1379ش)، تجارب الأمم، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران: انتشارات سروش، چاپ دوم.
ابن منظور، ابوالفضل جمال‌الدین محمد‌بن‌مکرم (1414ق)، لسان العرب، تحقیق و تصحیح: احمد فارس صاحب الجوائب، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر و التوزیع (دار صادر)، الطبعة الثالثة.
ابن النجار، محمد‌بن‌محمود (1401ق/1981م)، أخبار مدینة الرسول المعروف بالدرة الثمینة، مکه: مکتبة الثقافة.
احمد‌بن‌علی‌بن‌عبدالقادر (1420ق/1999م)، إمتاع الاسماع بما للنبی من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، تحقیق: محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی.
ازرقی، ابوالولید محمد‌بن‌عبدالله‌بن‌احمد (1416ق)، اخبار مکة وما جاء فیها من الآثار، بیروت: دار الأندلس.
اصفهانی، حمزة‌بن‌حسن (بی‌تا)، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء(ع)، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.
اُلگِ گرابار (1396ش/1438ق)، شکلگیری هنر اسلامی، ترجمه: مهدی گلچین عارفی، تهران: نشر حکمت سینا، چاپ اوّل.
البکری، ابوعبید عبدالله‌بن‌عبدالعزیز‌بن‌محمد (1992م)، المسالک والممالک، بی‌جا: دار الغرب الاسلامی.
بلاذری، ابوالحسن احمد‌بن‌یحیی (1988م)، فتوح البلدان، بیروت: دار ومکتبة الهلال.
ـــــ (1337)، فتوح البلدان، ترجمه: محمد توکل، تهران: نشر نقره، چاپ اوّل.
بناکتی، ابوسلیمان داود‌بن‌ابو الفضل (1348ش)، روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ والانساب، تحقیق و تصحیح: جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی.
توتونجی، محمد نجاة یونس (1976م)، المحاریب العراقیه (منذ العصر الاسلامی إلی نهایة العصر العباسی)، بغداد: الجمهوریة العراقیة، وزارة الاعلام، مدیریة الآثار العامة.
جبوری، کامل سلمان (1397ق/1977م)، مساجد الکوفه: دراسة تاریخیه مصوره عن مساجد الکوفه من القرن الاول الهجری وحتی الوقت الحاضر، نجف: مطبعة نعمان.
جوری، محمدحسین (1998م)، الفن العربی الاسلامی، عمان.
چارلز ادوارد ییت (1365)، خراسان و سیستان؛ سفرنامه کنلل ییت به ایران و افغانستان، ترجمه: قدرت‌الله روشنی و مهرداد رهبری، تهران: انتشارات یزدان، چاپ اوّل.
حِتِّی، فیلیپ خوری (1380ش)، تاریخ عرب، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی آگاه، چاپ سوم.
حر عاملی، محمد‌بن‌حسن (1409ق)، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، 30جلدی، تحقیق و تصحیح: مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم: مؤسسة آل‌البیت(ع)، الطبعة الأولی.
حسینی خاتون‌آبادی، سید عبدالله (1352ش)، وقایع السنین والاعوام، تحقیق و تصحیح: محمدباقر بهبودی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، چاپ اوّل.
حسینی دشتی، مصطفی (1379)، معارف و معاریف دائرة المعارف جامع اسلامی، تهران: مؤسسه فرهنگی آرایه، چاپ اوّل.
خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین (1380ش)، تاریخ حبیب السیر، تهران: انتشارات خیام، چاپ چهارم.
دهخدا، علی‌اکبر (1352)، لغتنامه، تهرا ن: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اوّل.
عسقلانی، احمد‌بن‌علی‌بن‌حجر (1415ق/1995م)، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی.
قائدان، اصغر (1377ش)، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قم: نشر مشعر، چاپ سوم.
قدیانی، عباس (1387ش)، فرهنگ جامع تاریخ ایران، تهران: انتشارات آرون، چاپ ششم.
قرهچانلو، حسین (1380ش)، حرمین شریفین(تاریخ مکه و مدینه)، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.
قزوینی، زکریا‌بن‌محمد‌بن‌محمود (1373ش)، آثار البلاد واخبار العباد، ترجمه: جهانگیر میرزا، تهران: امیر کبیر، چاپ اوّل.
قمی، علی‌بن‌ابراهیم (1404ق)، تفسیر القمی، تحقیق و تصحیح: طیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب، چاپ سوم.
کامل موسی، عبدالله (1994م)، «تطور المئذنة بمدینة القاهرة من الفتح العربی حتی نهایة العصر المملوکی؛ دراسة معماریة مقارنة مع مآذن العالم الاسلامی» (رساله چاپ‌نشده دکتری)، کلیة الآثار، جامعة القاهره.
کلینى، محمد‌بن‌یعقوب‌بن‌اسحاق (1407ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، الطبعة الرابعة.
کوفی، فرات ابن ابراهیم (1410ق)، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق و تصحیح: محمد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع والنشر فی وزارة الارشاد الاسلامی، الطبعة الأولی.
کومُن، فرانتس (1380ش)، آیین پر رمز و راز میترایی (اسرار آیین میترا)، ترجمه و پژوهش: هاشم رضی، تهران: انتشارات بهجت، چاپ اوّل.
گروه تنظیم کتابهای درسی (1410ق/1368ش)، جامع المقدمات؛ علم الصرف، بی‌جا: مجمع علمی اسلامی، چاپ دوازدهم.
مارتن، وِرمازِرن (1380ش)، آیین میترا، ترجمه: بزرگ نادرزاد، تهران: انتشارات چشمه، چاپ سوم.
مجلسى، محمدباقر‌بن‌محمدتقى (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ، 111جلد، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة.
محمد‌بن‌ابراهیم (1343)، سلجوقیان و غز در کرمان، تحقیق و تصحیح: محمد ابراهیم باستادنی پاریزی، تهران: انتشارات کتابخانه طهوری.
مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌الحسین (1409ق)، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق: اسد داغر، قم: دار الهجره، چاپ دوم.
ـــــ (بی‌تا)، التنبیه والاشراف، تصحیح: عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره: دار الصاوی، (افست قم: مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة).
مصطفوی، محمدتقی (1343)، اقلیم پارس، تهران: انجمن آثار ملی، چاپ اوّل.
المقریزی، تقی‌الدین ابوالعباس احمد‌بن‌علی‌بن‌عبدالقادر العبیدی (1418ق)، المواعظ والاعتبار بحفظ الخط والآثار، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی.
منهاج سراج، عثمان بنمحمد جوزجانی (1363ش)، طبقات ناصری، تحقیق: عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب، چاپ اوّل.
نورى، حسین‌بن‌محمدتقى (1408ق)، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، 28 جلد، قم: مؤسسة آل‌البیت(ع)، چاپ اوّل.
واسطی زبیدی حنفی محب‌الدین، سید محمد مرتضی حسینی (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق و تصحیح: علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر و التوزیع، الطبعة الأولی.
واقدی، محمد‌بن‌سعد (1374ش)، طبقات الکبری، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه.
واندنبرگ، لویی (1337)، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمه: عیسی بهنام، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ اوّل.
الهروی، ابوالحسن علی‌بن‌ابی‌بکر (1423ق/2003م)، الاشارات إلی معرفة الزیارات، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
