دریکوندی, رضا, فروزانی, سید ابوالقاسم. (1402). واکاوی عوامل مؤثر بر مناسبات سیاسی- نظامی سلجوقیان عراق با اتابکان زنگی موصل و شام. مطالعات فلسفی کلامی, 11(26), 125-148. doi: 10.22034/mte.2023.8412
رضا دریکوندی; سید ابوالقاسم فروزانی. "واکاوی عوامل مؤثر بر مناسبات سیاسی- نظامی سلجوقیان عراق با اتابکان زنگی موصل و شام". مطالعات فلسفی کلامی, 11, 26, 1402, 125-148. doi: 10.22034/mte.2023.8412
دریکوندی, رضا, فروزانی, سید ابوالقاسم. (1402). 'واکاوی عوامل مؤثر بر مناسبات سیاسی- نظامی سلجوقیان عراق با اتابکان زنگی موصل و شام', مطالعات فلسفی کلامی, 11(26), pp. 125-148. doi: 10.22034/mte.2023.8412
دریکوندی, رضا, فروزانی, سید ابوالقاسم. واکاوی عوامل مؤثر بر مناسبات سیاسی- نظامی سلجوقیان عراق با اتابکان زنگی موصل و شام. مطالعات فلسفی کلامی, 1402; 11(26): 125-148. doi: 10.22034/mte.2023.8412
واکاوی عوامل مؤثر بر مناسبات سیاسی- نظامی سلجوقیان عراق با اتابکان زنگی موصل و شام
1گروه آموزشی تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
2گروه آموزشی تاری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز،
چکیده
حاکمیت همزمان اندیشههای ملکداری اسلامی– ایرانی و سنتهای اجتماعی ترکان در عرصۀ سیاسی ایران عصر سلجوقی، شرایطی را به وجود آورد که در کنار حکومت متمرکزی که توسط این خاندان پایهگذاری شد، به تدریج دودمانهای اتابکی نیز در گستره قلمرو سلجوقیان شکل گرفت. اتابکان زنگی موصل و شام (521 – 619 ق) از جمله زودپاترین این دودمانها بود که در سال 521 ق توسط عمادالدین زنگی (521 – 541 ق) در سرزمین جزیره و شام تأسیس شد. در چنین ساختار سیاسی ضرورت برقراری مناسباتی میان حکومت مرکزی و دودمانهای اتابکی که تحت نظر سلاطین سلجوقی به صورت نیمهمستقل به حیات خویش ادامه میدادند، به وجود آمد. در دورۀ 69 ساله همزمانی میان حکومت سلجوقیان عراق و اتابکان زنگی، مناسباتی میان طرفین شکل گرفت که غالباً جنبه سیاسی داشت. پژوهش حاضر تلاش دارد با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و بهرهگیری از منابع کتابخانهای عوامل مؤثر بر شکلگیری این مناسبات و شیوه تأثیرگذاری این عوامل بر روابط دو حکومت را مورد بررسی قرار دهد. یافتهها نشان میدهد که عواملی همچون خلافت عباسی، جنگهای صلیبی و منازعات جانشینی سلجوقیان عراق موجب شکلگیری مناسبات میان سلجوقیان عراق و اتابکان زنگی شده بود. این عوامل موجبات تحول در مناسبات دو حکومت از مرحله واگرایی به همگرایی و بالعکس را فراهم آورده بود.
ابوشامه، شهابالدین عبدالرحمن بن اسماعیل (1418 ق). الروضتین فی اخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه، حقق علیه ابراهیم زیبق، ج 1، بیروت، موسسه الرساله.
ابنالاثیر، عزالدین ابیالحسن علی (1386ق). الکامل فیالتاریخ، ج 10 و 11، بیروت، دارالصاد.
___________________ (1382 ق). التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه بالموصل، تحقیق عبدالقادر احمد طیلمات، قاهره، دار الکتب الحدیثه.
ابنخلدون، محمد بن عبدالرحمن (1366). العبر. ترجمه محمد پرویز گنابادی، ج 4، تهران، علمی فرهنگی.
ابنطقطقی، محمد بن علی بن طباطبا (1350). تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابنظافرالازدی، جمالالدین ابوالحسن علی بن منصور (1999 م). الدولالمنقطعه، تحقیق عصام محمد هزایم، ج 2، اردن، موسسه حماده و دارالکندی للنشر.
ابنالعمرانی، محمد بن علی بن محمد (1419 ق). الإنباء فی تاریخالخلفا، تحقیق و تقویم قاسم السامرائی، قاهره: دارالآفاق العربیه.
ابنعبری، غریغوریوس ابوالفرج اهرون (1364). تاریخ مختصرالدول، ترجمه محمد علی تاج و حشمت الله ریاضی، تهران، اطلاعات.
ابنواصل، جمالالدین محمد بن سالم (1383). مفرجالکروب فی اخبار بنی ایوب (تاریخ ایوبیان)، تصحیح جمالالدین الشیال، ترجمه پرویز اتابکی، ج 1 و 2، تهران، علمی فرهنگی.
البنداریالاصفهانی، عمادالدین محمد بن محمد بن حامد (1400 ق). تاریخ الدوله آل سلجوق، تحقیق لجنه احیاء التراث العربی فی دار الآفاق الجدیده، چ 3 بیروت، دارالآفاق الجدیده.
باسورث، ادموند کلیفورد (1380). «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (390 – 614 هجری/ 1000 – 1217 میلادی)»، تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی ایلخانان، گردآورنده جی. آ. بویل، ترجمه حسن انوشه، ج 4، چ 5، تهران، امیرکبیر.
تتوی، احمد و قزوینی، آصفخان (1382). تاریخ الفی، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، ج 4، تهران، شرکت انتشاراتی علمی فرهنگی.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1333). راحهالصدور و آیهالسرور، به سعی محمد اقبال، تصحیح مجتبی مینوی، تهران، امیرکبیر.
سبطبن الجوزی، شمسالدین ابیالمظفر یوسف بن قزاوغلی بن عبدالله (1434 ق). مرآهالزمان فی تواریخالاعیان، ج 20، دمشق، شرکه الرساله العالمیه.
طقوش، محمد سهیل (1431 ق). تاریخالزنکیین فیالموصل و بلادالشام، چ 3، بیروت، دارالنفائس.
عودی، ستار (1387). تاریخ فشرده جنگهای صلیبی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
فروزانی، ابوالقاسم (1393). سلجوقیان از آغاز تا فرجام، تهران، سمت.
قوام، عبدالعلی (1389). اصول سیاست خارجی و سیاست بینالملل، چ 2، تهران، سمت.
کاهن، کلود (1392). شرق و غرب در روزگار جنگهای صلیبی، ترجمه عبدالله ناصری طاهری، ج 2، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کولایی، الهه (1379). «تحول در نظریههای همگرایی»، نشریه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، سال 20، شماره 48، ص 155 – 194.
لمبتون، آن. ک. س (1363). سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر.
مؤیدثابتی، سید علی (1346). اسناد و نامههای تاریخی از اوایل دورههای اسلامی تا اواخر عهد شاه اسماعیل صفوی، تهران، کتابخانه طهوری.
محمدی قناتغستانی، مهدی (1392). بررسی روابط اتابکان زنگی با ملوک همجوار تا سال 570 ه. ق (بررسی موردی حکومتهای خلافت عباسی، آلبوری، خلافت فاطمیان، و صلیبیان)، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما سید ابوالقاسم فروزانی، دانشگاه شیراز.
نیشابوری، ظهیرالدین (1332). سلجوقنامه به همراه ذیل سلجوقنامه، تهران: گلاله خاور.
نخجوانی، هندوشاه بن سنجر بن عبدالله (1313). تجاربالسلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان، تصحیح عباس اقبال، تهران، بینا.
هولت، پی. ام (1378). تاریخ اسلام (پژوهش دانشگاه کیمبریج)، ترجمه احمد آرام، چ 2، تهران، امیرکبیر.
یوسفیفر، شهرام (1386). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی ایران در دوره سلجوقیان، تهران: انتشارات دانشگاه پیامنور.
Bosworth, C. E (1995). Saldjukids, Encyclopedia of Islam, V 8 (Editor E, J. Brill).
Cahen, C. l (1986). Atabak, Encyclopedia of Islam, V1 (Editor E, J. Brill): Leiden.
Guedy, D. D. (2015). New Trends in The Political History of Iran Under the Great Saljuqs (11 th – 12 th Centuries), History Compass, 13/7, p:321 – 327.
Peacock, A. C. S. (2015). The great Seljuk empire, Edinburgh: University press.
